گروه نرم افزاری آسمان

.ارزش و اهمیت آب از دیدگاه آیات و روایات‌





اشاره

زهرا معصومی «1»، بیتا فریدونی‌

چکیده‌

خداوند در قرآن آب را یکی از نعمتهای الهی برشمرده است و آن را باعث زندگی و شادکامی انسان قرار داده به‌طوری‌که در سوره طه آیه 53 روی این مطلب تأکید می‌کند و می‌فرماید: همان خداوندی که زمین را برای شما مهد آسایش قرار داد و راههائی در آن ایجاد کرد و از آسمان آبی فرستاد و ما به وسیله این آب انواع گوناگون از گیاهان مختلف «2» از خاک تیره برآوردیم! کلمه ماء 66 بار در قرآن کریم به کار رفته است. آب علاوه بر خاصیت حیات‌بخشی، خاصیت مهم پاک‌کنندگی را نیز داراست. خداوند متعال در سوره فرقان آیه 48 می‌فرماید: «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً» خداوند در سوره روم آیه 50 از باران به‌عنوان رحمت الهی یاد می‌کند و می‌فرماید: به آثار رحمت الهی بنگر که چگونه زمین را بعد از مردنش زنده می‌کند. «3» همچنین در سوره نحل آیه 10 می‌فرماید: او کسی است که از آسمان آبی فرستاد که شرب شما از آن است. «4» و از این دیدگاه نقش آب بعنوان شراب و نوشیدنی معرفی می‌گردد. و آیات دیگری آب را واسطه روئیدن نباتات از زمین معرفی می‌نماید. «5» (انعام/ 99) رسول اکرم (ص) از آب بعنوان سرور نوشابه‌ها یاد می‌کنند. «6» در طب الرضا (ع) آمده است که هرکه بخواهد معده‌اش او را آزار ندهد میان غذا آب ننوشد. امام
______________________________
(1).Email :zahramid 1002 I yahoo .com
(2). «الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَکَ لَکُمْ فِیها سُبُلًا وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتَّی».
(3). «فَانْظُرْ إِلی آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ کَیْفَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها».
(4). «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَکُمْ مِنْهُ شَرابٌ».
(5). «وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْ‌ءٍ».
(6). سید الاشربه فی الدنیا و الاخره الماء.
ص: 410
رضا (ع) می‌فرماید: آب جوشیده از همه نظر سودمند است و زیانی ندارد. و طبق فرمایش حضرت علی (ع) اشرف المشروب الماء.

تعریف آب در قرآن:

اشاره

راغب در مفردات گفته است که اصل کلمه (ماء) موه است. به دلیل آنکه جمع آن امواه و میاه آمده و مصفرش مویه است. هاء آخر آن را حذف و واو را مبدل به الف کرده‌اند.
کلمه ماء 66 بار در قرآن کریم به کار رفته است و توجه خاصی به آن شده است. از جمله در سوره انبیاء، آیه 30 فرموده است: «وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‌ءٍ حَیٍّ» «1»

آب نعمت الهی‌

خداوند در قرآن آب را یکی از نعمتهای الهی برشمرده است و آن را باعث زندگی و شادکامی انسان قرار داده و آب را یکی از ضروریات زندگی انسان برشمرده است «2» و در سوره طه آیه 53 روی این مطلب تأکید می‌کند و می‌فرماید:
«الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَکَ لَکُمْ فِیها سُبُلًا وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتَّی»
ترجمه: «همان خداوندی که زمین را برای شما مهد آسایش قرار داد و راههایی در آن ایجاد کرد و از آسمان آبی فرستاد ما به وسیله این آب انواع گوناگون از گیاهان مختلف را از خاک تیره برآوردیم.»

آفریدن موجودات از آب‌

خداوند حکیم در سوره انبیاء آیه 30 می‌فرماید: «وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‌ءٍ حَیٍّ»
«هر موجود زنده‌ای را از آب آفریدیم» و در سوره نور آیه 45 نیز می‌فرماید:
«وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ» «و خداوند هر جنبده‌ای را از آب آفرید».
در این دو آیه آنچه که ما را به فکر وامی‌دارد این است که منظور از کلمه ماء چیست؟ سه تفسیر برای آن ذکر شده است از جمله اینکه:
______________________________
(1). قرشی/ سید علی اکبر/ قاموس قرآن/ دار الکتب اسلامیه/ تهران/ ج 6/ ص 322 تا 323 ...
(2). تفسیر نمونه/ ج 13/ ص 222 اقتباس.
ص: 411
1- منظور از ماء در اینجا آب نطفه است.
2- تفسیر دیگری که راجع به کلمه ماء در این آیه آمده است، این است که: منظور پیدایش نخستین موجودات است.
3- آخرین تفسیر در مورد ماء در این دو آیه این است که منظور از خلقت موجودات
زنده از آب این است که در حال حاضر آب ماده اصلی آنها را تشکیل می‌دهد و قسمت عمده ساختمان آنها حدود 70 خ آب است و بدون آب هیچ موجود زنده‌ای نمی‌تواند به حیات خود ادامه دهد. «1»

توصیف آب به طهور

خداوند متعال در سوره فرقان آیه 48 می‌فرماید:
«... وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً»
در این آیه «ماء» توصیف به طهور شده است که صیغه مبالغه از طهارت و پاکیزگی است و به خاطر همین، مفهوم آن پاک کردن و پاک بودن است.
آب علاوه بر خاصیت حیات‌بخشی، خاصیت فوق‌العاده مهم پاک‌کننده را دارد. اگر آب نبود در یک روز سرتاسر جسم و جان و زندگی ما آلوده و کثیف می‌شد.

منابع آب درون زمین:

اشاره

در سوره مبارکه زمر 21 می‌فرماید:
«أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَکَهُ یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ»
«آیا ندیدی که خداوند از آسمان آبی نازل کرد سپس آن را به صورت چشمه‌هایی در زمین وارد نمود»
این آیه بیان می‌کند که منابع آبی درون زمین مثل چشمه‌ها و قنات از آب باران است که درون زمین نفوذ می‌کند و به دلیل رسی بودن لایه‌های زیرین زمین در زمین ذخیره می‌شود و بعد به صورت چشمه ظاهر می‌گردد. «2»
______________________________
(1). اقتباس/ تفسیر نمونه/ ج 13/ ص 396 و تفسیر نمونه/ ج 14/ ص 508 و 509.
(2). اقتباس/ تفسیر نمونه ج 19/ ص 422.
ص: 412

ذخیره آبها:

خداوند متعال در سوره زمر آیه 21 می‌فرماید: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَکَهُ یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ» «آیا ندیدی که خداوند از آسمان آبی نازل سپس آن را به صورت چشمه‌هایی در زمین وارد نمود» و همچنین در سوره مؤمنون آیه 18 می‌فرماید: «فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ» «ما این آب را در مخازن مخصوص ساکن کردیم در جایی که اگر می‌خواستیم آن را از بین ببریم کاملا قدرت داشتیم.»
قسمتی از ذخیره‌های حیاتی بر فراز کوهها به صورت برف و یخ می‌باشد. که گهگاهی همه ساله آب شده و جریان می‌یابد و گاه صدها و یا هزاران سال بر قله کوهی می‌مانند تا روزی که فرمان نزول به آنها داده شود و بر اثر تغییرات جوی به سوی دشت و هامون سرازیر گردند و زمینهای تشنه را سیراب کنند. «1»

باران رحمت الهی:

خداوند رحمان در سوره روم آیه 50 می‌فرماید:
«فَانْظُرْ إِلی آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ کَیْفَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها».
«به آثار رحمت الهی بنگر که چگونه زمین را بعد از مردنش زنده می‌کند».

نقش باد در نزول باران:

پروردگار رحمان در آیه 48 سوره فرقان می‌فرماید:
«وَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً» و همچنین در سوره مبارکه حجر آیه 22 می‌فرماید:
«وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً ...» یعنی: «ما بادها را برای تلقیح (ابرها و به هم پیوستن و بارورها ساختن آنها) فرستادیم و از آسمان آبی نازل کردیم.
نقش بادها به‌عنوان پیش قراول نزول رحمت الهی بر کسی پوشیده نیست. چرا که اگر آنها نبودند هرگز قطره بارانی بر سرزمین خشکی نمی‌بارید.»

میزان بارش باران:

خداوند رحمان در سوره زخرف آیه 11 می‌فرماید:
«وَ الَّذِی نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ» و همچنین در سوره مؤمنون آیه 18 نیز می‌فرماید:
______________________________
(1). اقتباس/ تفسیر نمونه/ ج 14/ ص 217 و 218 و 219 و ج 19/ ص 422 و سایت www. koranshensi. Com ص: 413
«وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ».
تعبیر قدر اشاره لطیفی است به نظام خاصی که بر نزول باران حکم‌فرماست. باران به اندازه‌ای می‌بارد که سفید و ثمربخش است، نه زیانبار.
آری! باران نه آن‌قدر زیاد می‌بارد که زمینها را در خود غرق کند و نه آن‌قدر کم که تشنه کامان در جهان اعم از گیاهان و حیوانات و انسانها سیراب نشوند. «1»

منافع آب باران:

خداوند مهربان در آیاتی به منافع بی‌شمار باران اشاره می‌کند و می‌فرماید:
«هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَکُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِیهِ تُسِیمُونَ» «2»
یعنی: «او کسی است که از آسمان آبی فرستاد که شرب شما از آن است و گیاهان و درختان که حیوانات خود را در آن به چرا می‌برید نیز از آن است»
«وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ» «3»
«و از آسمان آبی نازل کردیم و از هر چیزی زوجی آفریدیم»
«وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْ‌ءٍ» «4»
«و از آسمان آبی نازل کردیم و به‌واسطه آن روییدنیها را از همه نوع از زمین خارج ساختیم»
«أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ» «5»
«آیا بتهایی که معبود شما هستند بهترینند یا کسی که آسمانها و زمین را آفریده و برای شما از آسمان آبی فرستاد که با آن باغهای زیبا و سرورانگیز رویاندیم»
______________________________
(1). تفسیر نمونه/ ج 21/ ص 18.
(2). سوره نحل/ 10.
(3). سوره لقمان/ 10.
(4). سوره انعام/ 99.
(5). سوره نمل/ 60.
ص: 414
بدون شک فوائد باران تنها در برطرف کردن تشنگی انسان و حیوان و گیاه ایجاد مزارع و چراگاهها و باغها خلاصه نمی‌شود. باران تنها در خوراک انسان تأثیرگذار نمی‌باشد، بلکه در شستشوی زمین‌ها، تصفیه هوا، ایجاد رطوبت لازم برای طراوت پوست انسان و راحتی تنفس او همه از فوائد باران است. «1»
«أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ» «2»
یعنی: «آیا ندیدی که خداوند از آسمان آبی فرستاد و زمین خشکیده و مرده به‌واسطه آن سبز و خرم می‌گردد و خداوند لطیف و خبیر است».
همچنین می‌فرماید: «رِزْقاً لِلْعِبادِ وَ أَحْیَیْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً کَذلِکَ الْخُرُوجُ» «3»
«اینها را رزق بندگان قرار دادیم و به باران زمین مرده را زنده ساختیم (تا خلق بدانند که) همچنین پس از مرگ سر از خاک بیرون می‌کنند»
و همچنین می‌فرماید:
«وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَیُحْیِی بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها» «4»
«و از آسمان آبی نازل می‌کند که زمین را بعد از مرگش حیات می‌بخشد».
باران هم نشانه‌ای است از قدرت و عظمت آفریدگار و هم دلیلی است بر امکان معاد که چگونه مردگان بار دیگر لباس حیات در تن می‌کنند و هم نعمت بزرگی است از نعمتهای خداوند. مخصوصا نعمتی مانند باران که بندگان کمترین زحمتی برای ایجاد آن متحمل نمی‌شوند. «5»

منافع و مواهب دریا

______________________________
(1). تفسیر نمونه/ ج 11/ ص 169.
(2). سوره حج/ آیه 63.
(3). سوره ق/ آیه 11.
(4). سوره روم/ آیه 24.
(5). تفسیر نمونه/ ج 14/ ص 19، ج 20/ ص 292، ج 22/ ص 232، ج 14/ ص 157.
ص: 415
«وَ ما یَسْتَوِی الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ مِنْ کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَی الْفُلْکَ فِیهِ مَواخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» «1»
«دو دریا یکسان نیستند، این یکی گوارا و شیرین و برای نوشیدن خوش‌گوار است و آن دیگر شور و تلخ، از هر دو گوشت تازه می‌خورید و از هر دو وسائل زینتی برای پوشیدن استخراج می‌کنید. کشتیها را می‌بینی که از هر طرف دریاها را می‌شکافند و پیش می‌روند تا از فضل خداوند بهره گیرند، شاید حق شکر او را ادا کنید».

آغاز آفرینش از آب‌

امام صادق (ع) فرمودند:
«خداوند در آغاز خلقت، علم و دین خویش را بر آب حمل نمود، روزگاری که هنوز آسمان و زمینی به وجود نیامده بود» «2»

بهترین نوشابه:

در حدیث آمده است که آب سرور نوشابه‌ها است در دنیا و آخرت.
رسول اکرم (ص) می‌فرماید: «سید الاشربه فی الدنیا و الاخره الماء». «3»
و در جای دیگر می‌فرماید: «سید الطعام الدنیا و الاخره اللحم و سید الشراب الدنیا و الاخره الماء». «4»
امام صادق (ع) از پیامبر اکرم (ص) روایت کرده‌اند که می‌فرمود:
«الماء سید الشراب فی الدنیا و الاخره». «5»
امام علی (ع) می‌فرماید: «اشرف المشروب الماء». «6»

آب جوشیده:

امام رضا (ع) می‌فرماید: «آب جوشیده از همه نظر سودمند است و زیانی ندارد». «7»
______________________________
(1). سوره فاطر/ آیه 12.
(2). تفسیر صافی/ ص 253.
(3). بحار الانوار/ ج 15/ ص 247.
(4). بحار الانوار/ ج 66/ ص 56.
(5). بحار الانوار/ ج 66/ ص 451.
(6). مکارم الاخلاق/ ج 1/ آداب شرب.
(7). بحار الانوار/ ج 66/ ص 451.
ص: 416
امام رضا (ع) در جای دیگر می‌فرماید: «وقتی آب را خوب جوشاندی و بعد از خنک شدن آن را مکرر ظرف به ظرف کردی چنین آبی تب را می‌زداید و ساق و قدم را تقویت می‌کند» «1»
در طب الرضا (ع) آمده است که: «هرکه بخواهد معده‌اش او را آزار ندهد میان غذا آب ننوشد که چنین کاری موجب رطوبت مزاج و ضعف معده شده و رگها نتوانند مواد اصلی غذا را به خود جذب نمایند».
و همچنین در حدیث است که پیامبر هرگاه می‌خواست آب بنوشد نخست بسم اللّه می‌گفت و سپس کم‌کم یک جرعه یا دو جرعه می‌نوشید و الحمد للّه می‌گفت و آب را می‌مکید و قورت نمی‌داد و می‌فرمود بزرگ شدن شکم از قورت دادن آب است.
همچنین از رسول اکرم (ص) روایت‌شده که فرمود: از کنار دسته ظرف آب منوشید که آنجا محل گرد آمدن کثافات است و از مرکز آب بی‌آنکه از ظرفی یا دست خود استفاده کنید همانند حیوانات آب منوشید و در چاه آب دهان نیافکنید و به آب فوت نکنید. و همچنین از امام صادق (ع) رسیده است که فرمود: آب را با سه نفس بنوشید.

آب باران:

از امیر مؤمنان (ع) نقل است که فرمود: «آب باران بنوشید که بیماری‌ها را از شما برطرف و بدن را پاکیزه می‌سازد». «2»
از ابن عباس نقل شده است که باران هیچ سالی کمتر از سال دیگر نیست ولی خداوند به هر جا که خواهد آن را ببارد. «3»
از حضرت رسول (ص) روایت‌شده که: «هرآن‌کس چاهی یا برکه و آبگیری در صحرا احداث کند فرشتگان آسمان بر او درود فرستند و در قبال هربار نوشیدن انسانی یا پرنده
______________________________
(1). بحار الانوار/ ج 66/ ص 45.
(2). معارف و معاریف/ ج 3/ ص 15.
(3). بحار الانوار/ ج 59/ ص 16.
ص: 417
ای یا چرنده‌ای هزار حسنه مقبوله و آزادسازی هزار بنده از فرزندان اسماعیل و قربانی هزار شتر در نامه عملش ثبت گردد و سزد که خداوند وی را در بهشت برینش جای دهد». «1»

موقعیت جهانی آب:

اگر کره زمین از فضا رویت شود، رنگ طبیعی آن آبی دیده می‌شود زمین کره‌ای است که بیشتر سطح آن را آب پوشانده است. یعنی بخش اعظم سطح زمین را، اقیانوسها و دریاها فرا گرفته‌اند و از نظر حجم و اندازه در حدود 2/ 97 خ از آبهای موجود در جو زمین و آب موجود در خاکها و آبهای زیرزمینی می‌باشند.
خداوند رحمان در قرآن کریم اشکال متغیّر آب را بیان کرده است. از آن جمله در سوره نور، آیه 43 می‌فرماید:
«أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحاباً ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکاماً فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فِیها مِنْ بَرَدٍ فَیُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ یَشاءُ یَکادُ سَنا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالْأَبْصارِ».
یعنی: «آیا نمی‌بینی خدا ابرها را برای جمع و مرتب شدن می‌چرخاند، بعد آنها را مالوف می‌کند. بعد آنها را روی هم انباشته می‌کند و بعد می‌بینی که از میان امتداد آنها قطره بیرون می‌آید و از ابرهای کوه مانند که ریزه‌های یخ دارند نیز با چرخاندن آنها تگرگ نازل می‌کند و آنها را بر سر هرکه بخواهد می‌ریزد و هرکه را نخواهد نمی‌ریزد. برق آن نزدیک است دیدگانها را بگیرید».

گردش طبیعی آب:

آب موجود در اتمسفر زمین بر اثر گردش طبیعی آن هر 9 روز یکبار بین آسمان و زمین جابجا می‌شود. در هر سال این عمل چندین مرتبه تکرار می‌شود. حجم آبی که در هر سال به وسیله گردش آب در طبیعت فراهم می‌شود، در حدود 40000 کیلومتر مربع است.
______________________________
(1). مستدرک الوسائل/ ج 12/ ص 386.
ص: 418
انسان با تکنولوژی امروزی می‌تواند 25000 کیلومتر مکعب آن را مورد بهره‌برداری قرار دهد. خداوند متعال در مورد ذخیره آب انسان را ناتوان می‌شمارد و سوره حجر آیه 22 می‌فرماید: «وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَسْقَیْناکُمُوهُ وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنِینَ».
یعنی: «ما بادها را برای تلقیح ابرها و به هم پیوستن و بارور ساختن آنها فرستادیم و از آسمان آبی نازل کردیم، به وسیله آن آب، انسان و حیوان و نبات را سیراب کردیم و آن را ذخیره کردیم درحالی‌که شما توانایی حفظ و نگهداری آن را نداشتید».

بهره‌برداری از منابع آب در کشاورزی:

خداوند رحمان در سوره طه آیه 53 می‌فرماید:
«الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَکَ لَکُمْ فِیها سُبُلًا وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتَّی»
«همان خداوندی که زمین را برای شما مهد آسایش قرار داد و راههایی در آن ایجاد کرد و از آسمان آبی فرستاد ما به وسیله این آب انواع گوناگون از گیاهان مختلف را از خاک تیره برآوردیم».

آب در زندگی روزانه:

وجود هرگونه حیات، متکی به وجود آب است. آب در بیشتر فرایندهای متابولیسمی بدن، نقش حیاتی دارد. هنگام گوارش غذا، مقادیر قابل توجهی آب مورد استفاده قرار می‌گیرد. تقریبا 70 درصد وزن بدن را آب تشکیل می‌دهد. برای عملکرد درست، بدن، روزانه به 1 تا 7 لیتر آب نیاز دارد البته این میزان آب به مقدار فعالیت بدن، دمای هوا، رطوبت و دیگر عوامل بستگی دارد. آب از طریق ادرار، مدفوع، تعریق و همچنین از طریق بازدم به شکل بخار آب دفع می‌شود.
خداوند متعال در سوره انبیاء آیه 30 می‌فرماید:
«وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‌ءٍ».
این آیه به تنهایی بازگوکننده ارزش و اهمیت آب است. زیرا زندگی ما انسانها بسته به آن است. جنگها و مشکلات سیاسی برای آبهای مرزی، هدر روی و اتلاف آب در کشاورزی و صنعت، کمبود آب آشامیدنی، همه و همه از مسائل پیش روی ما انسانها است.
ص: 419
بی‌سبب نیست که خداوند متعال می‌فرماید:
«وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‌ءٍ».
و ما انسانها چقدر قدرنشناس نعمتهای خداوند و مخصوصا آب هستیم. با این امید که بتوانیم شکرگزار نعمتهای خداوند باشیم.

منابع‌

قرشی/ سید علی اکبر/ قاموس قرآن/ دار الکتب اسلامیه/ تهران/ ج 6/ ص 322 تا 323
تفسیر نمونه/ ج 13/ ص 222 اقتباس
تفسیر نمونه/ ج 21/ ص 18
اقتباس/ تفسیر نمونه/ ج 14/ ص 217 و 218 و 219 و ج 19/ ص 422 و سایت.Com
WWW. Koranshensi
اقتباس/ تفسیر نمونه ج 19/ ص 422
اقتباس/ تفسیر نمونه/ ج 13/ ص 396 و تفسیر نمونه/ ج 14/ ص 508 و 509
تفسیر نمونه/ ج 11/ ص 169
تفسیر نمونه/ ج 14/ ص 19
تفسیر صافی/ ص 253
بحار الانوار/ ج 15/ ص 247
بحار الانوار/ ج 66/ ص 56
مکارم الاخلاق/ ج 1/ آداب شرب
معارف و معاریف/ ج 3/ ص 15
مستدرک الوسائل/ ج 12/ ص 386
بحار الانوار/ ج 59/ ص 16
ص: 421

خلقت انسان از منظر قرآن، سنّت و طب‌

اشاره

ص: 423

خلقت انسان از منظر قرآن در خصوص مراحل تکوین‌

اشاره

احمد آبزن «1»

چکیده‌

قرآن کریم مراحل شکل‌گیری جنین تا تکامل آن را بسیار دقیق و شگفت‌انگیز 1400 سال قبل بیان می‌کند درصورتی‌که مطالب جنین‌شناسی پزشکی عمدتا در قرن 20 کشف شده است لذا تصور این مطلب در 14 قرن پیش شگفت‌آور بوده و هشدار به محققان و کارشناسان امور طبی است که اگر در حال حاضر نگاه عارفانه و عالمانه در مسایل پزشکی و یا هر مسئله دیگر به قرآن داشته باشیم خیلی از مشکلات امروزی ما را حل خواهد کرد حال آنکه قرآن کتاب طب نیست و نباید انتظار داشت که جزئیات علوم و تمام مسائل و اکتشافات علم طب در آن بیان شده باشد لیکن ما معتقدیم اصول و کلیات علوم و آنچه برای برانگیختن بشر به سوی کشف اسرار طبیعت لازم است، در قرآن وجود دارد یکی از این دستورات کلی مراحل شکل‌گیری جنین و مراحل تکامل آن می‌باشد که در ذیل اشاره می‌شود:
1- آفرینش انسان از اسپرمی که روان است و همچنین خلقت نر و ماده از اسپرمی که روان است به حکم آیه 37 سوره قیامت و آیه 46 و 45 سوره نجم.
2- آمیخته و مخلوط بودن نطفه و نیز اشاره به اینکه فقط جزیی از نطفه موجب پیدایش نسل است به حکم آیه 2 سوره دهر و آیه 8 سوره سجده که در این خصوص دکتر موریس بوکای می‌گوید منی مخلوطی است از مواد ترشح‌شده توسط بیضه‌ها و پروستات و غده‌ی کوپر و ... و نیز سلاله‌ای از کل بدن یعنی یک اسپرم از میلیونها اسپرم به درون تخمک نفوذ می‌کند.
3- اشاره به مطمئن بودن رحم برای جایگزین نطفه به حکم آیه 13 سوره مومنون.
______________________________
(1). کارشناس. Email: abzan - r I yahoo. com ص: 424
4- اشاره به مرحله علقه (لانه گزینی) و مرحله مضغه (گوشت جویده) و مرحله ایجاد استخوانها و رویش عضله بر آنها (تشکیل سیستم اسکلتی) به حکم آیه 2 سوره علق و آیه 14 سوره مومنون.
5- اشاره به ظلمات سه‌گانه (اشاره به آمنیون، پرده کوریون، کیسه زرده) به حکم آیه 6 سوره زمر.
6- مشخص و مقدر بودن مدت زمان بارداری (40 هفته) به حکم آیه 20 و 23 سوره مرسلات و آیه 5 سوره حج.
7- نحوه زیستن و خوردن و حفظ بقای وجود به حکم آیه 24 تا 32 سوره عبس.
8- مقدر بودن زمان مرگ از طرف خداوند به حکم آیه 60 سوره واقعه و آیه 15 سوره مومنون.
در این آیات به مراحل رشد جنین از آغاز بارداری یعنی از همان وقتی که یکی از اسپرمهای پدر، تخمک مادر را بارور کرده و زیگوت که قرآن به‌عنوان نطفه نام‌برده، تشکیل می‌شود سپس از طریق تقسیمات متعدد تبدیل به علقه‌شده و پس از چسبیدن به دیواره رحم به مضغه تبدیل‌شده و دستگاههای مختلف بدن بتدریج بوجود می‌آید و دور جنین را غشایی معروف به کیسه آمنیونی احاطه می‌کند که قرآن از آنها به ظلمات سه‌گانه یاد می‌کند و سپس به مدت زمان مقدر برای بارداری اشاره کرده و نهایتا به زمان مرگ اشاره می‌کند.

واژه‌های کلیدی:

قرآن، طب، مراحل تکوین انسان و جنین‌

مقدمه:

قرآن کریم طی آیات متعددی در خصوص آفرینش انسان و مراحل تکوین آن مسائلی را بیان‌کرده که در هیچ‌یک از مکاتب انسان‌شناسی تا حال با این‌همه پیشرفتهای کنونی اشاره‌ی دقیق و شگفت‌انگیز مانند قرآن به آنها اشاره نشده است طوری که قرآن ابتدا به مسئله زوجیت تمام مخلوقات اشاره کرده و می‌فرماید: «وَ مِنْ کُلِّ شَیْ‌ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» (ذاریات/ 49) یعنی از هر چیزی یک جفت آفریدیم تا شما به عظمت جهان آفرینش و
ص: 425
آفریننده‌ی آن پی‌برده و متذکر گردید. در قرآن کریم مجموعا حدود 9 آیه در 19 سوره از جمله سوره بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، حجر، نحل، اسراء، کهف، طه، روم، سجده، ص، زمره، غافر، دخان، نجم و الرحمن به آفرینش انسان به‌طور کامل اشاره شده است.

روش بررسی:

در این مقاله سعی شده که نظرات و تحقیقات محققان جنین‌شناسی و مکاتب انسان‌شناسی با مکتب اسلام و قرآن مقایسه گردد.

نتایج:

از اندیشه‌های مختلف در خصوص خلقت انسان و مراحل رشد جنینی او در علم زیست‌شناسی و قرآن و نیز با توجه به سخن اندیشمندان و دانشمندان مسلمان و غیر مسلمان می‌توان نتیجه گرفت که قرآن کتابی ماوراء بشری بوده و آورنده آن نیز ماموری الهی است که توانسته چنین مطالبی را قرنها پیش از شکوفایی علم تا به امروز عنوان نماید. پس ما باید بکوشیم در خصوص تمام امورات مربوط به انسان و کمال او نظر محققانه و عالمانه به قرآن داشته و با آسودگی کامل از اشتباهات روشهای آزمون و خطا برداشتهای کلی در امورات مختلف را از قرآن یافته و با عمل به آنها و تشویق دیگران به عمل به آنها راه سعادت و کمال خود را یافته و طبق فرمایش مولا علی (ع) اجازه ندهیم که دیگران در عمل به قرآن از ما پیشی گیرند.

بحث:

اشاره

جنین‌شناسی دانش مطالعه منشاء سیر مراحل رشد و نمو یا تکامل فردی یا تکوینی هر موجود زنده است یک موجود زنده غالبا در ابتدای مراحل رشد و نمو خود از ترکیب سلولهای جنسی نر و ماده و تشکیل سلول به ظاهر ماده‌ی تخم بوجود می‌آید. سپس با گذرانیدن تغییرات ساختمانی و فیزیولوژیکی پیچیده‌ای در مدت زمان معین تبدیل به موجود کامل می‌شود. علم جنین‌شناسی کلیه مکانیسم‌های منظم و مداوم در جا تیشرفتگی را که موجود زنده در سیر مراحل تکامل فردی خود طی می‌کند جستجو و بررسی می‌نماید. واژه جنین‌شناسی در فرهنگ لغت صرفا مفهوم مطالعه جنین را می‌دهد درحالی‌که در جنین‌شناسی نوین مجموعه مکانیسم‌هایی که در
ص: 426
تشکیل سلولهای اولیه‌ی جنسی، تخم و مراحل مختلف رشد و نمو تا مرحله تولد یا از تخم درآمدن مداخله می‌نماید مورد مطالعه قرار می‌گیرد. از دیدگاه علوم زیستی واژه‌های رشد و نمو یا تکوین دو مفهوم کاملا مشخصی دارند یک مفهوم آن رشد و نمو فردی و یا رشد و نمو اونتوژنتیکی را شامل می‌شود و مفهوم دیگر آن رشد و نمو گونه‌ای یا رشد و نمو فیوژنتیکی را روشن می‌کند در اولی تنها تغییر و تحول مراحل مختلف جنسی یک فرد مورد توجه قرار می‌گیرد درصورتی‌که در دومی تاریخ حیات، گونه‌ها از نکته نظرهای اصل و منشاء تکاملی و اشتقاق آنها از یکدیگر در طول زمان زمین‌شناختی بررسی می‌شود که 11 شاخه جنین‌شناسی معرفی کرده‌اند در اینجا اختصارا به 6 شاخه آنها اشاره می‌شود: 1- جنین‌شناسی توصیفی (ساختمانی یا تشریح تکوینی) 2- جنین‌شناسی تجربی یا نسبی 3- جنین‌شناسی مقایسه‌ای یا تطبیقی 4- جنین‌شناسی کاربردی 5- ناهنجارشناسی یا هیولاشناسی 6- جنین‌شناسی پزشکی.
اولین یافته‌های جنین‌شناسی که درباره جنین مرغ می‌باشد در سالهای 460- 377 قبل از میلاد در کتابهای بقراط آمده است و نیز جالینوس در سالهای 130 پس از میلاد مسیح در کتابی تحت عنوان «چگونگی شکل‌گیری جنین» درباره جفت و پرده‌های اطراف جنین توضیحاتی نوشته است اما با همه اینها تا سال 1941 در خصوص روند رشد و مراحل تکامل جنین انسان توضیحی داده نشده و اگر توضیحاتی است در خصوص روند رشد و تکامل مرحله‌ای جنین مرغ بوده است که با استفاده از میکروسکوپ ساده انجام گرفته است. درصورتی‌که خداوند در آیات مختلف قرآن کریم به مراحل خلقت و رشد انسان به طور دقیق در 7 مرحله اشاره کرده است.

[مراحل خلقت انسان

1- مرحله اول: مرحله‌ی تراب و خاک‌

است که اشاره به آفرینش آدم، جد نخستین ما از خاک می‌باشد و یا اشاره به خلقت همه انسانها از خاک دارد چرا که مواد غذایی که وجود انسان حتی نطفه‌ی او را تشکیل می‌دهد اعم از مواد حیوانی و گیاهی همه از خاک است.

2- مرحله دوم: نطفه‌

که مربوط به همه‌ی انسانها به غیر از آدم و همسرش است.
ص: 427
3- مرحله سوم: علقه که نطفه در این مرحله تکامل‌یافته و نمو قابل ملاحظه‌ای نموده و به صورت یک قطعه خون بسته درآمده است.

4- مرحله چهارم: مضغه‌

(چیزی شبیه به گوشت جویده شده) و مرحله ایجاد استخوانها و رویش عضله بر آنها و ظهور اعضاء و مرحله حس و حرکت است. در اینجا مرحله چهارم را مرحله‌ی تولد جنین ذکر می‌کنند.

5- مرحله پنجم: مرحله تکامل قدرت و قوت جسمی‌

که بعضی آن را سن چهل‌سالگی می‌دانند که در آن حد اکثر نمو قوای جسمانی حاصل می‌شود که در قرآن از آن به بلوغ اشد تعبیر می‌شود.

6- از آن به بعد مرحله عقب گرد

و از دست دادن نیروها آغاز می‌گردد و تدریجا دوران پیری که مرحله ششم است فرا می‌رسد.

7- مرحله هفتم: سرانجام‌

، پایان عمر که آخرین مرحله است فرا رسیده و انتقال آن از این سرا به سرای جاویدان تحقق یابد.

مراحل رشد انسان از دیدگاه روایات‌

حضرت علی (ع) در نهج البلاغه در خطبه 83 می‌فرماید: «این انسانی که خداوند او را در تاریکی‌های رحم و درون غلاف و پرده‌ها پدید آورد به این صورت که نطفه‌ای بود ریخته شده و خون بسته‌ای که شکل نیافته و جنینی در رحم و طفلی شیرخوار و کودک و آن‌گاه نوجوان پس خداوند به او دلی حفظکننده و زبانی گویا و چشمی بینا عطا کرد تا بفهمد و عبرت بگیرد.
حضرت محمد (ص) در تفسیر المیزان علامه طباطبایی روایت کرده‌اند که فرمود: خلقت هر یک از شما در شکم مادر بعد از چهل روز درحالی‌که نطفه است شروع می‌شود و به صورت علقه در می‌آید چهل روز هم علقه است آنگاه به صورت مضقه در می‌آید که چهل روز هم مضقه است.
اما مراحل جنین‌شناسی قرآن
ص: 428
1- آفرینش انسان از اسپرمی که روان است به حکم آیه 37 سوره قیامت «أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنی آیا به صورت اسپرمی نبود که روان بود (به سوی تخمک).
عمل لقاح یک سری اتفاق پشت سر هم می‌باشد که با برخورد اسپرم و تخمک آغاز می‌شود. عمل لقاح معمولا در یک‌سوم خارجی لوله‌های رحمی اتفاق می‌افتد. در مرحله بعد تخم لقاح یافته به شکل متوالی تقسیم می‌شود. جنسیت رویان به نوع اسپرمی دارد که تخمک را بارور کند.
2- خلقت نر و ماده از اسپرمی که روان می‌باشد به حکم آیات 45 و 46 سوره نجم «وَ أَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی مِنْ نُطْفَةٍ إِذا تُمْنی ، به درستی که او خلق کرد نر و ماده را از نطفه‌ای (اسپرمی) که روان بود» این آیه صراحت دارد که جنس جنین توسط اسپرم (مرد) تعیین می‌شود. و یا در این خصوص در سوره شوری آیه 49 و 50 «و خداست تنها مالک زمین و آسمانها هرچه بخواهد می‌آفریند و به هرکه بخواهد فرزند اناث و به هرکه بخواهد فرزند ذکور عطا می‌کند یا در یک رحم دو فرزند پسر و دختر قرار می‌دهد و هرکه را خواهد عقیم گرداند.
3- آمیخته و مخلوط بودن نطفه به حکم آیه 2 سوره دهر «إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ» (ما انسان را از نطفه‌ای تشکیل‌شده از آمیخته‌ها آفریدیم) دکتر موریس بوکای در کتاب خود با نام مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم در توضیح این آیه و بیان مفهوم امشاج می‌گوید: قطره منی مخلوطی است از مواد ترشح‌شده توسط بیضه‌ها، پروستات، غده کوپر و ... به نظر می‌رسد که قرآن از متفاوت بودن منشاء مادی این مخلوط صحبت می‌کند. اما با توجه به جمع آمدن امشاج (آمیخته‌ها) منافاتی ندارد که این آمیخته‌ها هم به اعتبار اجزاء و عناصر تشکیل‌دهنده نطفه و آمیخته شدن آن با ترشحات گوناگون و هم به اعتبار آمیخته شدن با سلول تخمک زن و نیز آمیخته شدن ژن و صفات و اخلاق و خصلت های موروثی پدران و مادران باشد.
ص: 429
4- اشاره به اینکه فقط جزیی از نطفه موجب پیدایش نسل است به حکم آیه 8 سوره سجده «ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ» (آنگاه نسل بشر را از مقداری آب پست مقرر گردانید) امروزه مشخص‌شده که تنها یک اسپرم از میلیونها اسپرم موجود در منی به درون تخمک نفوذ می‌کند. دکتر موریس بوکای می‌نویسد سلاله به معنی جزیی از کل است و آنچه موجب باروری تخمک می‌شود یک سلول اسپرم است که از نظر طولی کشیده است و اضافه می‌کند که چطور شد از توافق متن قرآن با شناخت علمی موجود از این پدیده‌ها در عصر خودمان تحت تاثیر قرار نگیریم.
5- اشاره به مطمئن بودن رحم برای جایگزینی نطفه به حکم آیه 13 سوره مومنون «ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ» (نطفه را در جایی استوار قرار دادیم). قرآن کریم رحم مادر را قرار مکین می‌نامد. امروزه مشخص‌شده که رحم از نظر موقعیت آناتومی در داخل حفره لگن قرار گرفته لذا دور آن را یک دیوار استخوانی مقاوم و ضخیم احاطه کرده است که این ساختمان استخوانی نه تنها رحم را از ضربه‌های خارجی حفظ می‌کند بلکه طوری طراحی‌شده که جنین پس از رشد و تکامل بتواند از حفره‌های پایین آن بگذرد. از طرفی رحم دارای رباط هایی است که با اتصال آنها به استخوانهای لگن و دیواره شکم موقعیت آن را ثابت نگه می‌دارد تا در طی بارداری و افزایش حجم و وزن رحم، به پایین و یا عقب و جلو سقوط ننمایید. که پس از 4 ماهگی افزایش میزان مایع آمونیوتیک که جنین را از هر طرف احاطه کرده و آن را در خود شناور نگه داشته است جنین را در برابر صدمات خارجی حفظ می‌کند.
6- مرحله لانه‌گزینی یا مرحله علقه به حکم آیه 2 سوره علق «خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ» (انسان را از علق بیافرید). تخم لقاح‌یافته با تقسیمات متوالی تشکیل یک مجموعه سلولی بنام بلاستوسیت می‌دهد که قطری حدود 1/ 0 میلی‌متر دارد. این بلاستوسیت توسط مژکهای لوله‌های فالوپ به طرف جلو رانده‌شده و بعد از 4 تا 5 روز به درون رحم می‌رسد و به داخل لایه مخاطی رحم نفوذ کرده و به آن معلق (آویزان) می‌شود که از نظر شکل شباهت به زالو داشته و مانند زالو رفتار کرده و خون می‌مکد که تقریبا در هفته سوم
ص: 430
و چهارم بارداری این اتفاق می‌افتد چندین سال قبل گروهی از مسلمانان اطلاعات مربوط به جنین‌شناسی را از قرآن استخراج کردند و به انگلیسی ترجمه کردند و در اختیار پروفسور
Dr. Keith mooreh
استاد جنین‌شناسی و رئیس بخش آناتومی دانشگاه تورنتو کانادا عرضه نمودند. دکتر موریس پس از بررسی‌های دقیق گفت: اغلب مطالب جنین شناسی قرآن به‌گونه‌ای عالی و مطابق با دستاوردهای جدید و مدرن علم جنین‌شناسی است و به هیچ وجه مغایرتی با آن ندارد. او افزود معدودی از آیات هم هستند که توجیه علمی دقیق برای آنها ندارم و از آنجا که در نوشته‌ها و مطالعات جدید جنین‌شناسی نیز در این خصوص اشاره نشده نمی‌توانم در صدق و کذب آنها نظر دهم که یکی از آنها جمله عبارتست از «بخوان بنام پروردگاری که خلق کرده، پروردگاری که انسان را از علق خلق کرد» سوره علق آیه 1 و 2، دکتر مور در بدو امر هیچ پیش فرضی به اینکه جنین مانند زالو است در دست نداشت تا اینکه مرحله علق جنین را با دیاگرام یک زالو مقایسه کرد و از شباهت چشمگیر آن دو شگفت‌زده شد. دکتر مور به 80 سوالی که در قرآن و حدیث آمده بود پاسخ گفت افزود اگر این سوال‌ها سی سال قبل از من پرسیده می‌شد قادر به پاسخ بیش از نیمی از آنها نبودم چرا که منابع علمی آن‌قدر غنی نبود ایشان کتاب «تکامل بشر» را که جایزه بهترین کتاب پزشکی با یک نویسنده را دریافت کرده بود و به چندین زبان ترجمه و به‌عنوان کتاب درسی جنین‌شناسی مورد استفاده قرار گرفته از آیات قرآن استنباط کرده است.
7- مرحله مضغه به حکم آیه 14 سوره مومنون «فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً» (ما آنچه را که آویخته می‌شود به تکه‌ای گوشت مانند گوشت جویده تبدیل کردیم) مضغه به‌معنای گوشت جویده شده است که پس از مرحله لانه گزینی و قبل از رویش استخوان در جنین است از نظر دکتر «موریس بوکای» این تعبیر قرآن کاملا پاسخگوی آنچه امروز از برخی مراحل رشد جنین می‌دانیم بوده و دارای هیچ مطلبی که علم جدید بتواند انتقاد نماید نمی‌باشد.
ص: 431
8- مرحله ایجاد استخوانها و رویش عضله بر آنها به حکم آیه 14 سوره مومنون «فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً» (گوشت جویده را به استخوان تبدیل کردیم و استخوانها را با گوشت پوشاندیم) این آیه به تکوین استخوانها و ستون فقرات پیش از عضلات اشاره دارد و نیز از عضلات به‌عنوان پوشش استخوانها یاد شده است و این مطلب از نظر آناتومی امروز کاملا روشن است.
9- ظلمات سه‌گانه به حکم آیه 6 سوره زمر «یَخْلُقُکُمْ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُماتٍ ثَلاثٍ» (خداوند شما را در شکم مادرانتان می‌آفریند، آفرینشی به دنبال آفرینش دیگر که در سه تاریکی قرار دارد) دیواره رحم نیز از سه‌لایه تشکیل‌شده که شامل غشای بیرونی رحم (اپی‌متر)، لایه عضلانی میانی (میومتر) و لایه داخلی رحم (اندومتر) می‌باشد لذا پرده‌هایی که رویان یا جنین را در بر می‌گیرند شامل کیسه جنین یا پرده آمنیون که پر از مایه‌ای است که جنین در آن شناور است و پرده کوریون و کیسه زرده می‌باشد که سلولهای پرده ای کوریون به داخل رحم نفوذ می‌کند و کیسه زرده لایه‌ای است که بعدا جفت را تشکیل می‌دهد که این غشا در زمان زایمان از لایه زیرین خود جدا می‌شود و به همین علت به آن رسیدوا به معنی موقت و غیر همیشگی می‌گویند. این لایه در زمان قاعدگی نیز از دیواره رحم جداشده و دفع می‌گردد. پروفسور مارشال جانسون یکی از دانشمندان برجسته آمریکا و رئیس دپارتمان آناتومی و مدیر انیستیتوDaniel دانشگاه توماس جفرسون فیلادلفیلا درباره‌ی آیات قرآن مربوط به جنین‌شناسی می‌گوید: توصیف‌های مراحل جنینی موجود در قرآن نمی‌تواند تصادفی و اتفاقی باشد. احتمال دارد حضرت محمد (ص) یک میکروسکوپ بسیار قوی داشته ولی قرآن مربوط به 1400 سال پیش است درحالی‌که میکروسکوپ قرنها بعد از محمد (ص) اختراع شد او با لبخند اذعان کرد البته اولین میکروسکوپ اختراع‌شده قادر نبود بیش از 10 برابر بزرگنمایی کند و تصویر آنهم واضح نبود. فازهای مختلف تکامل جنینی که در قرآن آمده، توصیف جذاب علمی را در بر دارد که
ص: 432
بسیار قابل فهم و کاربردی است، او مرحله‌بندی قرآن در توصیف جنین را بهترین توصیف می‌داند.
10- مشخص و مقدر بودن مدت زمان بارداری به حکم آیات 21 الی 23 سوره مرسلات «فَجَعَلْناهُ فِی قَرارٍ مَکِینٍ* إِلی قَدَرٍ مَعْلُومٍ* فَقَدَرْنا فَنِعْمَ الْقادِرُونَ» (پس نطفه را در جایگاهی استوار قرار دادیم تا مدتی معین و معلوم و ما تقدیر مدت رحم کردیم که نیکو مقدر هستیم» و نیز در آیه 5 سوره حج می‌فرماید: (و آنچه را مشیت ما تعلق می‌گیرد در رحم‌ها قرار دهیم تا وقت معین) در دو آیه فوق به مدت زمان بارداری که از قبل تعیین شده اشاره است و نیز در آخر به علت محدودیت مقدار نوشته‌ها در مقاله فقط مختصرا اشاره می‌کنم که در قرآن کلمه سمع و بصر جمعا 19 بار کنار هم آمده و در 17 مورد کلمه سمع قبل از بصر قرار گرفته است از جمله در آیه 2 سوره دهر که امروزه دانشمندان یافته‌اند که حسن شنوایی جنین قبل از حسن بینایی فعال می‌شود که این از شگفتیهای قرآن است. حال چند تن از دانشمندان جنین‌شناسی که روی آیات قرآنی کار کرده‌اند و مسلمان شدند را معرفی می‌نمایم: 1- تی. وی. ان‌پرساود پروفسور آناتومی و تولد نوزاد و سلامت کودک دانشگاهی مانی توبای کانادا. 2- پروفسور موریس بوکای رئیس کلینیک جراحی دانشگاه پاریس. 3- جرالد. سی جررینگر. پروفسور و محقق بخش جنین‌شناسی کالج پزشکی و بیولوژی سلولی دانشگاه جرج تون واشنگتن در آمریکا.
پیشنهادها: تعداد صفحات در نظر گرفته شده برای مقاله کم بود.
ص: 433

منابع‌

1- قرآن کریم
2- نهج البلاغه
3- برگزیده تفسیر نمونه آیت اللّه مکارم شیرازی
4- تفسیر المیزان علامه طباطبایی
5- قرآن و اسرار آفرینش آیت اللّه سبحانی
6- تورات، انجیل، قرآن و علم بوکای موریس.
ص: 434

اتانازی از دیدگاه قرآن، سنت و طب‌

اشاره

مسعود بسامی «1»، آمنه قرتپه «2»

چکیده‌

یکی از مباحث نوین در عرصه‌های پزشکی، حقوقی اخلاقی و مذهبی موضوع اتانازی می‌باشد که به‌معنای مرگ آسان یا قتل از روی ترحم به کار می‌رود. هدف اصلی از ارتکاب این نوع قتل که با سلب حیات بیمار محقق می‌شود و رهانیدن بیمار صعب العلاج از درد و رنج است از آنجا که طرح اصلی اتانازی بر خواسته از بطن کشورهای اروپایی است و با توجه به فقدان یک پژوهش جامع در کشور ما که مسئله اتانازی را از دیدگاه قرآن، سنت و طب بررسی کرده باشد این پژوهش با هدف تبیین این موضوع از دیدگاه فوق صورت گرفته است.

روش بررسی:

این پژوهش از نوع مطالعات کتابخانه‌ای است.

نتایج:

براساس آیات 33 و 29 سوره نساء، آیه 178 سوره بقره، 151 سوره انعام و 32 سوره مائده، قرآن اتانازی را از هر نوع که باشد نفی می‌کند و براساس روایات معصومین (ع) و فتوای فقها اتانازی پذیرفته شده نیست. در نظرسنجی از برخی از پزشکان اقلیت آنها با اتانازی موافق و اکثریت با آن مخالف هستند.

نتیجه‌گیری:

قرآن و اسلام اتانازی را از هر نوع که باشد نفی می‌کنند و آن را از مصادیق قتل نفس می‌دانند و این دیدگاه از آنجا ناشی می‌شود که انسان مالک حیات خویش نیست و نفس او به‌عنوان موهبتی الهی در وجود او به ودیعه گذاشته شده است. از دیدگاه سنت ائمه (ع) بیماری را فضل خداوندی و فرصتی مناسب برای خداشناسی و تزکیه نفس می‌دانند هرچند اتانازی به ظاهر باعث آسایش جسم می
______________________________
(1). کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی. Email: m - bassami I yahoo. com
(2). کارشناس ارشد روانشناسی تربیتی.
ص: 435
گردد اما روح را که حقیقت وجودی انسان و سبب برتری او بر حیوان است به نابودی می‌کشاند فقهای اسلام اتانازی را قتل نفس شمرده و حرام می‌دانند از دیدگاه طب در نظرسنجی‌های انجام گرفته 35 خ پزشکان مورد بررسی با اتانازی موافق و دلیل آن را احترام به آزادی و اختیار بیمار و حق او در تعیین سرنوشت خویش و رهایی از درد و رنج می‌دانند و اکثریت پزشکان مخالف، اتانازی را مغایر با موازین پزشکی دانسته و آن را قتل نفس شمرده و معتقدند این عمل بر روابط بین بیمار و پزشک تاثیر منفی دارد.

واژه‌های کلیدی:

اتانازی، قتل، قرآن، طب، سنت‌

مقدمه:

اشاره

یکی از مباحث نوین در عرصه‌های پزشکی، حقوقی و اخلاقی و مذهبی موضوع اتانازی می‌باشد. اتانازی به‌معنای کشتن عمدی یک بیمار به دلیل ترحم و دلسوزی به وسیله به کار بردن یک ماده کشنده یا ترک مراقبتهای لازم و ضروری تعریف شده است (1).
دیکشنری اکسفورد اتانازی را این‌گونه تعریف می‌کند کشتن بدون درد یک بیمار که از بیماری درمان‌ناپذیر و دردناک رنج می‌برد (2).
هدف اصلی از ارتکاب این نوع قتل رهانیدن بیمار از درد و رنج است و بدین خاطر اتانازی به‌معنای مرگ آسان یا قتل از روی ترحم به کار می‌رود که در این نوع قتل اهداف دیگری چون جلوگیری از صرف هزینه اقتصادی نیز مطرح است.

[تقسیم بندی دقیق از مراحل اتانازی

اشاره

تقسیم‌بندی دقیق از انواع اتانازی وجود ندارد ولی معمولا به 5 نوع تقسیم می‌شود.

1: اتانازی فعال:

در این نوع اتانازی پزشک عمل مثبتی را در جهت سلب حیات از بیمار انجام می‌دهد.

2: اتانازی غیر فعال:

این شکل از اتانازی به منع یا دریغ داشتن درمان حفظکننده حیات اشاره دارد.
ص: 436

3: اتانازی اجباری:

بیمار به‌طور واضح از مردن امتناع می‌ورزد اما درخواست او پذیرفته نمی‌شود.

4: اتانازی اختیاری (داوطلبانه):

زمانی است که بیمار آن را درخواست می‌نماید.

5: اتانازی غیر اختیاری (غیر داوطلبانه):

به علت وضعیت خاص بیمار قادر به اطلاع یافتن از درخواست او نیستیم اتانازی کودکان معلول، افراد دچار مرگ مغزی از این نوع است از آن جا که طرح اصلی اتانازی برخواسته از بطن کشورهای اروپایی است و با توجه به فقدان یک پژوهش جامع در کشور ما که مسئله اتانازی را از دیدگاه قرآن، سنت و طب بررسی کرده باشد این پژوهش با هدف تبیین این موضوع از دیدگاه فوق صورت گرفته است.

روش بررسی:

این پژوهش از نوع مطالعات کتابخانه‌ای است.

بحث و نتیجه‌گیری:

اشاره

دیدگاه پزشکان ایرانی در مورد اتانازی
در مطالعه‌ای که در تهران در سال 80- 1379 پیرامون نگرش پزشکان عمومی و متخصص در ارتباط با اتانازی بر روی 321 نفر صورت گرفت نتایج حاکی از آن بود که 29 درصد پزشکان با مقوله‌ای اتانازی آشنایی نداشته و 40 درصد پزشکان حد اقل با یک نوع اتانازی موافق بودند که نسبت به مخالفین از سن کمتر و سابقه طبابت کمتر برخوردار بودند.
همچنین آقایان بیشتر از خانمها با مقوله اتانازی موافق بودند اغلب موافقین با روش غیر فعال اتانازی در مورد بیماران صعب العلاج با درد و رنج شدید و بدون امید به زندگی و نوزادان با ناهنجاریهای شدید مادرزادی و بیماران با معلولیت شدید و ناتوانی جسمی، موافق بودند و مهمترین علت پذیرش آن را نجات بیمار از درد و رنج غیر قابل درمان می‌دانستند در این مطالعه مشخص شد مخالفین عمده‌ترین دلیل مخالفت خود را مغایرت این امر با اخلاق پزشکی عنوان کرده و به آن واژه قتل نفس را اطلاق نموده‌اند و معتقدند این امر بر روابط پزشک و بیمار اثر سوء خواهد داشت (3).
ص: 437
در مطالعه دیگر که در شهر کرمان در سال 1381 انجام گرفت نگرش پزشکان و دانشجویان و پزشکی در زمینه اتانازی بررسی شد تعداد کل افراد مورد مطالعه 136 نفر بودند در این مطالعه نشان داده شد بیش از 60 درصد افراد مخالف اتانازی بودند (4).
در بررسی دیگری که بر روی پزشکان دانشگاه علوم پزشکی یزد صورت گرفت تعداد افراد نمونه 124 پزشک بودند که 1/ 58 آنان حد اقل برای یک‌بار درخواست اتانازی را (چه از بیمار، چه بستگان آنها) دریافت کرده بودند. 9/ 8 درصد آنان در طول طبابت خود حد اقل به یک مورد اتانازی توسط سایر همکاران برخورد کرده بودند. درحالی‌که تنها 2 نفر سابقه انجام اتانازی را داشتند. 8/ 25 حد اقل با یکی از اشکال اتانازی موافق و اکثر موافقین دلیل پذیرش آن را نجات بیمار از درد و رنج غیر قابل علاج اظهار داشتند و 11 نفر به دلیل احترام به آزادی فردی و حق بیمار در تعیین سرنوشت و 14 نفر جلوگیری از صرفه هزینه بیهوده را دلیل موافقت خود اظهار کرده بودند. در عوض مخالفین اتانازی در 54 درصد موارد اتانازی را به دلیل مغایرت با اخلاق پزشکی و در 9/ 68 درصد به دلیل قتل نفس و در 4/ 28 درصد موارد به دلیل تاثیر سوء بر روابط و اعتماد بین پزشک و بیمار رد کردند (5).
اکثر موافقین اتانازی (1/ 78 خ) آنها با اتانازی از نوع غیر فعال آن موافق بودند. بیشتر موافقین انجام آن را در بیماران صعب العلاج که امیدی به زنده ماندنشان نیست و از درد شدید رنج می‌برند ترجیح دادند.
با توجه بر بررسی‌های انجام‌گرفته مشخص گردید که در ایران نیز پزشکانی که با انجام اتانازی موافق باشند هستند به‌طوری که در مجموع می‌توان گفت نزدیک به 35 درصد از مجموع پزشکان مورد بررسی با مقوله اتانازی موافق هستند.

دیدگاه اسلام و قرآن در ارتباط با اتانازی:

دین مبین اسلام قتل را تحریم نموده و مرتکب آن را را مستوجب مجازات دنیوی اخروی می‌داند. در خصوص مجازات اخروی قتل خداوند در قرآن کریم در سوره نساء آیه 93 می‌فرماید «هرکس مومنی را به عمد بکشد مجازاتش آتش جهنم است که در آن جاوید معذب خواهد بود خدا بر او حشو و لعن کند و
ص: 438
عذابی بسیار شدید مهیا سازد» و در ارتباط با مجازات دنیوی خداوند در قرآن کریم در سوره بقره آیه 178 می‌فرماید «ای کسانی که ایمان آوردید قصاص درباره کشتگان شما بر شما مقرر گردید».
آیه 32 سوره مائده «هرکس نفسی را بدون حق قصاص و یا بی‌آنکه فساد و فتنه‌ای در زمین کند به قتل رساند مثل آن باشد که همه مردم را کشته و هرکس نفسی را
حیات بخشد مثل آن است که همه مردم را حیات بخشیده است.
همچنین اسلام خودکشی را تحریم نموده است سوره نساء آیه 29 «نکشید نفس خود را همانا خداوند نسبت به شما مهربان است»
با توجه به فلسفه تحریم خودکشی به سادگی می‌توان تحریم اتانازی را استنباط نمود زیرا هیچ شخصی تا زمانی که زندگی مطلوبی دارد اقدام به خودکشی نمی‌نماید و خداوند متعال با آگاهی و علم بر مشکلاتی که در طول حیات برای انسانها حادث می‌شود خودکشی را تحریم نموده است لذا انسانها حق ندارند برای رهایی و فرار از مشکلات و درد و رنج‌های زندگی مرتکب خودکشی شوند. درنتیجه اسلام اتانازی را از هر نوع که باشد نفی نموده و آن را از مصادیق قتل نفس می‌داند.
این دیدگاه راجع به تحریم اتانازی و خودکشی در اسلام، مانند دیگر ادیان الهی از آن ناشی می‌شود که انسان مالک حیات خویش نیست زندگی به‌عنوان موهبتی الهی است که در وجود انسان به ودیعه گذاشته شده است و حیات و ممات انسان همگی در دست خداوند است و اوست مالک مطلق همه موجودات. خداوند در قرآن کریم آیه 8 سوره دخان می‌فرماید «در عالم هیچ خدایی غیر از او نیست خلق را او زنده می‌گرداند و باز می‌میراند که او خدای آفریننده شما و پدران پیشین شماست از سوی دیگر در دین اسلام، سختی‌ها و رنج‌های زندگی آزمون و آزمایشی است برای انسان مومن که ایمان و تقوی او را می‌سنجد در کتب دینی آمده است که یک نوع از ثوابهایی که خداوند به بنده‌اش اعطاء می‌کند ثواب ابتلاء به گرفتاریهایی است که در دنیا بدان مبتلا می‌شود.
ص: 439
امام صادق (ع) می‌فرماید «هرکس یک شب بیمار شود و آن شب را نیکو پندارد و خدا را بدان شکر گوید کفاره شصت سال او خواهد بود راوی می‌گوید: عرض کردم معنی نیکو پذیرفتن چیست؟ فرمود صبر و مقاومت بر ناراحتی (6).

پاسخ اسلام به ادله حامیان اتانازی:

اشاره

در این قسمت لازم است دیدگاه اسلام را راجع به برخی از دلایل حامیان اتانازی بیان کنیم.

1- در اسلام ملاک ارزشمندی انسانها تقوای الهی است.

در مکتب اسلام ملاک برتری انسانها سوددهی اقتصادی و یا توانایی جسمی و فیزیکی آنها نیست و چه بسیار احادیث و روایاتی وجود دارد که در آنها به دستگیری از ضعفا و بیماران و سالمندان. تاکید شده است و حتی این اشخاص نزد خداوند گرامی‌تر می‌باشند. بنابراین این نظریه که این اشخاص سود اقتصادی و اجتماعی ندارند بشدت از دیدگاه اسلام محکوم می‌باشد از دیدگاه خداوند متعال ملاک ارزشمندی و برتری انسانها نسبت به هم هیچ‌گاه نژاد، جنس و سوددهی اقتصادی نبوده بلکه تقوای الهی ملاک برتری است.

2- در اسلام آزادی و اختیار وسیله‌ای است جهت نیل به کمال.

از دیدگاه اسلام، آزادی پدیده‌ای عالی و یکی از بهترین وسایل کمال انسانی و اختیار نیز بهره‌برداری از آزادی در مسیر خیر است (7). لذا انسان آزاد و مختار آفریده شده است تا مراحل کمال و سعادت را با اختیار طی کند بنابراین در اسلام آزادی تا آنجا ارزشمند است که انسان را به خیر و کمال برساند. لذا این دیدگاه، که اتانازی اقدامی در جهت احترام به اختیار انسان است مورد پذیرش اسلام نمی‌باشد چرا که این اختیار هیچ سعادت و کمالی را برای انسان به ارمغان نمی‌آورد.
خلاصه آنکه از دیدگاه اسلام «ارزش عمل اختیاری انسان تابع تاثیری است که این عمل در رسیدن انسان به کمال حقیقی او خواهد داشت».

3- مرگ آسان از دیدگاه اسلام.

اشاره
از قرآن و روایات برمی‌آید که فرشتگان وحی جان همه انسانها را یکسان نمی‌گیرد، بلکه بعضی را با احترام و آسانی و برخی دیگر را با خشونت و
ص: 440
سختی قبض روح می‌کند (8). مرگ آسان: این مرگ غالبا برای صالحان و مومنان است.
قرآن در این‌باره می‌فرماید: «الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» (نحل/ 32)
معنی: کسانی که فرشتگان (مرگ) روحشان را می‌گیرد، درحالی‌که پاک و پاکیزه‌اند. به آنها می‌گویند سلام بر شما! وارد بهشت شوید برای اعمالی که انجام داده‌اید.
امام صادق (ع) در این‌باره می‌فرماید: مرگ برای مومن به سان بوییدن بوی خوش است که به سبب خوشی آن به خواب سبک می‌رود و همه دردها از او رخت برمی‌بندد (9).
مرگ دشوار: این مرگ غالبا برای ظالمین و گناهکاران است. قرآن در سوره محمد ص آیه 27 می‌فرماید: «فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ»
معنی: حال آنها چگونه خواهد بود هنگامی که فرشتگان (مرگ) به صورت و پشت آنان می‌زنند و جانشان را می‌گیرند.
امام سجاد (ع) نیز مرگ کافر را چنین وصف می‌کند:
مرگ برای کافران به سان کندن لباس زیبا و گرانبها و پوشیدن کثیف‌ترین و خشن‌ترین لباس‌ها است و یا انتقال از خانه‌ای مانوس و سکنی گزیدن در وحشت‌آورترین منزل همراه بزرگترین عذابها (9).
با توجه به آیات و روایات فوق متوجه می‌شویم حقیقت مرگ آسان از دیدگاه اسلام ماهیتی متفاوت از چیزی است که حامیان اتانازی آن را مرگ آسان نامیده‌ند. حامیان اتانازی تنها ظاهر مسئله را دیده‌اند درحالی‌که از باطن آن بی‌خبرند. از آنجایی که مرگ و زندگی در دست خداوند است بنابراین اوست که مرگ آسان یا دشوار را به آدمی می‌دهد و این امر با توجه به اعمال و کردار انسان است. فلذا اتانازی که مرگ آسان نامیده می‌شود چه بسا برای فرد بسیار دردناک باشد چرا ما از حقیقت مرگ و ازهاق روح آگاه نیستیم و فکر می‌کنیم با انجام اتانازی، مرگ آسانی را برای فرد به ارمغان آورده‌ایم درحالی‌که ممکن است خداوند به شکل دشوار و دردناکی از همان فردی که طلب اتانازی نموده است سلب حیات
ص: 441
نموده باشد و یا بالعکس ممکن است فردی که در حال بیماری می‌میرد خداوند متعال مرگ را برای او آسان نموده باشد.
از مجموع مطالب فوق می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد، که از دیدگاه اسلام اتانازی، قتل نفس محسوب و مشمول ادله حرمت قتل می‌باشد و وجود درد و بیماری مجوزی برای انجام این عمل نیست و حتی خود بیماری و رنج برای انسان مومن می‌تواند آزمونی از جانب پروردگار باشد که اسباب تزکیه و تهذیب نفس او را فراهم آورد پس اتانازی و خودکشی مغایر با هدف از خلقت انسان و جایگاه با عظمت او در این جهان می‌باشد.
استفتائات از فقها در خصوص اتانازی: آنچه تاکنون راجع به دیدگاه اسلام در خصوص اتانازی ذکر کردیم مباحثی بود که با توجه عمومات و اطلاقات ادله حرمت با توجه به آیات و روایات استنباط شده است. لکن مطرح شدن بحث‌هایی چون درد و رنج بیمار، رضایت او و بیماری درمان‌ناپذیر شبهه‌هایی را در برخی از اذهان ایجاد نموده که این موارد می‌تواند استثنایی بر حرمت قتل وارد نماید. بر این اساس برای پاسخ به این شبهات لازم است با نظرات فقهای اسلام در رابطه با اتانازی آشنا شویم.

1- نظر آیت اللّه گلپایگانی:
سؤال: گاهی بعضی محتضرها را به جهت تعجیل در راحت شدن، مورد مهلک تزریق می‌کنند؛ آیا این عمل جایز است یا نه؟ و در صورت عدم جواز (عاملین این کار) شریک در خون او و مورد دیه و قتل نفس و ... خواهند بود یا نه؟
جواب: عمل مذکور جایز نیست و با استناد موت به آن عمل عامل قاتل محسوب و حکم را در احکام دیه مراجعه نمائید (10).

2- آیت اللّه موسوی اردبیلی:
سؤال: شخصی از بیماری لاعلاج رنج می‌برد و مرگ او هم مشخص نیست و ادراک و حرکت و نطق اختیاری هم دارد؛ یعنی دارای حیات مستقره است؛ ولی از شدت رنج و درد از پزشکی می‌خواهد که به هر وسیله ممکن (استفاده از مواد کشنده و ...) به حیات او
ص: 442
سریعا خاتمه داده تا از رنج و عذاب رهایی یابد. آیا دستور بیمار مجوز مرگ است؟ آیا اقدام به این کار از طرف پزشک جرم بودن مرگ بیمار را از بین می‌برد؟ در ثانی در صورت انجام عمل با توجه به اذن بیمار قصاص یا دیه ساقط می‌شود؟
جواب: جایز نیست و این قتل نفس است با اجازه بیمار و هرکس دیگری جایز نمی‌شود و در صورت اقدام، قصاص و در بعضی موارد دیه دارد (11).

3- آیت اللّه مکارم شیرازی:
قتل انسان مطلقا جایز نیست حتی از روی ترحم و حتی با اجازه خود مریض و ترک معالجه منجر به مرگ نیز جایز نیست. دلیل این مساله اطلاقات و ادله حرمت قتل از آیات و روایات است و همچنین ادله وجوب حفظ نفس و فلسفه آن ممکن است این باشد که چنین اجازه‌ای سبب سوءاستفاده فراوان می‌شود و به بهانه‌های واهی قتل از روی ترحم صورت می‌گیرد. یا افرادی به قصد انتحار و خودکشی از این راه وارد می‌گردند به علاوه مسائل پزشکی غالبا یقین‌آور نیستند وای بسا افرادی که از حیات آنها مأیوس بوده‌اند به‌طور طبیعی از مرگ رهایی یافته‌اند. ولی چنانچه امیدی به بازگشت بیمار به زندگی مجدد نباشد مانند برخی از بیماران مرگ مغزی می‌توان از ادامه معالجه خوداری کرد و امکانات را در اختیار بیمارانی که امید به بهبودی آنها می‌رود قرار داد (11)

دیدگاه فقهاء در ارتباط با اتانازی:

به نظر تعدادی از فقهاء از جمله آیت اللّه گلپایگانی و آیت اللّه موسوی اردبیلی. آیت اللّه سید علی شفیعی و آیت اللّه بهجت فومنی (12) حیات موهبت الهی است و دخالت در نفس محترمه به هر قصد و انگیزه‌ای جایز نیست حتی از روی ترحم و حتی با رضایت خود بیمار و حفظ حیات هرچند برای یک لحظه هم باشد واجب است.
ص: 443

منابع‌

( (3)- تقدسی‌نژاد فخر الدین. بررسی نگرش گروهی از پزشکان ایرانی به اتانازی. مجله طب و تزکیه، شماره 49، تابستان 1382، صص 17- 23)
( (4)- غفاری‌نژاد، علیرضا. بررسی نگرش پزشکان و دانشجویان پزشکی در زمینه اتانازی در شهر کرمان در سال 1381، مجله پژوهش پویندگان، شماره 2، دوره پنجم، 1382، ص 11)
( (5)- موسوی، علی اکبر، علیزاده، علی. بررسی دیدگاه پزشکان وابسته به دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد در مورد اتانازی. رساله دکتری پزشکی، سال تحصیلی 84- 83، صص 3- 2.)
( (6)- شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ترجمه علی اکبر غفاری، چاپ دهم، نشر صدوق 1367، ص 429.)
( (7)- محمد تقی، جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، جلد اول، چاپ اول، ناشر دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی‌تا، ص 68.)
( (8)- جعفر سبحانی، محمد، محمد رضایی، اندیشه اسلامی، چاپ دوم، ناشر دفتر نشر معارف، 1384 ص 197)
( (9)- محمد باقر، مجلسی، بحار الانور، جلد 6، دار الاحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ه ق، ص 154، به نقل از جعفر سبحانی و محمد، محمد رضایی، همان)
( (10)- هادی، حجت، معرفت، محمد هادی. احکام پزشکان و مشاغل مربوط به پزشکی، چاپ دوم، ناشر مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376 ص 115)
ص: 444
( (11)- فتاحی حسین. مجموعه مقالات و گفتارهای سومین همایش دیدگاههای اسلام در پزشکی (گلپایگانی) برگزار شده در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، اسفند 1381 چاپ اول، ناشر معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، 1384، ص 317.)
( (12)- کرمی، خدابخش، اتانازی مرگ راحت و آسان، چاپ اول، نشر میثاق عدالت، 1376)
( (13)- قرآن کریم)
ص: 445

بررسی اسرار خلقت انسان از دیدگاه قرآن و علوم پزشکی‌

اشاره

زهرا مرتضایی شورکی «1»
«وَ هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ» (سبا/ 26)
حمد از آن خدایی است که می‌خوانمش و او اجابت می‌کند. اگر چه در خواندن تندی کنم.
سپاس برای ذاتی است که از او می‌خواهم و او به من عطا می‌کند. اگر چه چون وامی بخواهد. بخل ورزم. ستایش مخصوص آن خدایی است که هرگاه بخواهم برای حاجتم صدایش می‌کنم و هرجا بخواهم برای طرح راز دلم، با او بی‌واسطه خلوت کنم و او حاجتم را برآورد.

چکیده‌

قرآن، این معجزه جاوید و الهی، گنجینه‌ایست که از تمام علوم سخن به میان آورده است.
از آن جمله، در موارد متعددی سخن از خلقت انسان گفته و مراحل آن را تذکر داده است.
هرچند که این آیات به ما درس خداشناسی و معادشناسی می‌دهد، اما نکات و اشارات علمی را در بر دارد که موجب حیرت متخصصان علوم پزشکی در اعصار مختلف شده است و در این اثر سعی شده است تا با توجه به برخی آیات، جریان اصلی خلقت انسان از نظر قرآن و دستاوردهای علمی بررسی شود تا هرچه بیشتر عجایب علمی قرآن بر همگان آشکار گردد. به‌عنوان نمونه در آیات دوازده تا چهارده سوره مومنون این‌چنین بیان گردیده که: «و به یقین انسان را از عصاره‌ای از گل آفریدیم. سپس او را به صورت نطفه ای در جایگاهی استوار دادیم. آنگاه نطفه را به صورت علقه درآوردیم. پس آن علقه را به صورت مضغه گردانیدیم و آنگاه مضغه را استخوانهایی ساختیم. بعد استخوانها را با
______________________________
(1). دانشجو (ترم سوم پزشکی). Email: z. mortezae I gmail. com ص: 446
گوشتی پوشاندیم. آنگاه جنین را در آفرینشی دیگر پدید آوردیم. آفرین بر خدا که بهترین آفرینندگان است.»

روش بررسی:

با توجه به اهمیت موضوع و گستردگی آن از منابع معتبر نظیر قرآن کریم، نهج البلاغه، تفسیر نمونه، طب در قرآن، سایت اینترنتی
WWW. sid. ir
و ... استفاده شده است.

نتایج:

در مورد مراحل آفرینش و خلقت انسان آیات زیادی در قالب سوره‌های متعدد آمده است که تعداد موارد بررسی‌شده در این اثر بیش از چهل سوره می‌باشد که همه آنها شگفتی پدیده انسان و اهمیت موضوع خلقت را به خوبی نشان داده‌اند.

بحث و نتیجه‌گیری:

در این اثر مراحل خلقت انسان تا مرگ طی پانزده مرحله مورد بررسی قرار داده شد و با توجه به مطالب علمی و تفسیر آیات مورد بحث، این نتیجه حاصل گردید که هرکدام از این مراحل و انطباق آنها با یافته‌های علمی بسیار اعجاب‌انگیز است و این موضوع عظمت قرآن را نشان می‌دهد. با توجه به این مسئله که از ابتدای خلقت و در ادیان مختلف افرادی بوده‌اند که خلقت انسان را منکر می‌شوند و آن را زیر سؤال می‌برند، این کتاب الهی بدون ابهام در مورد خلقت صحبت کرده است و حتی مواردی دارد که هنوز علم در مورد آن صحبت نکرده است. قرآن کریم مراحل مختلف خلقت انسان تا مرگ را به زیبایی بیان نموده است. (به‌ویژه در سوره حج آیه 5، سوره مومنون آیات 12 تا 14، سوره غافر آیه 67)
در نهایت می‌توان گفت که این آیات در مجموع دلیلی بر اعجاز علمی قرآن است و عظمت این کتاب الهی و اتصال آن به منبع غیبی را به اثبات می‌رساند.

واژه‌های کلیدی:

انسان، آفرینش، مرگ، خلقت، قرآن، جنین، خدا

مقدمه:

یکی از مباحث مهم و شگرف در زندگی امروز بشر، آشکار شدن جنبه‌های اعجاز قرآن کریم بر همگان است که باعث شده دانش‌پژوهان با مطالعه و تحقیق در قرآن و
ص: 447
مطالب علمی به کشف این جنبه‌ها روی آورند و خوشبختانه روز به روز جنبه‌های اعجاز بیشتری از این کتاب الهی بر ما هویدا می‌شود.
در این اثر نحوه خلقت انسان از زبان قرآن با یافته‌های نوین علوم تجربی در مورد خلقت انسان مقایسه گردیده است. چون به لحاظ گستردگی بحث خلقت انسان، پراکندگی این بحث نیز زیاد است، در تحقیق حاضر، سعی شده که همه مراحل خلقت انسان از آغاز تا فرجام به صورت پیوسته، مستدل و تحلیلی بررسی شود تا تصویر روشنی از اسرار این خلقت عظیم با تکیه بر آیات روشنگر قرآن و تفاسیر مختلف پیش روی علاقه‌مندان به این موضوع قرار داده شود.
در آخر امید است که این اثر ناقابل مورد قبول خالق یکتا قرار گیرد، ان شاء اللّه‌

روش بررسی:

همانطور که از موضوع مقاله برمی‌آید، اسرار خلقت انسان موضوع مهم و شگرفی است که روز به روز اسرار علمی مرتبط با آنکه در قرآن ذکر شده بر همگان مکشوف می‌گردد. با توجه به گستردگی این موضوع، سعی شده تا در این اثر در حد امکان مطالب جامعی از منابع مختلف گردآوری شود که با توجه به این موضوع، از منابع معتبری همچون قرآن کریم، نهج البلاغه، تفسیر نمونه، سایت‌های اینترنتی، تحریر الوسیله و .... استفاده شده است.

بحث:

خلقت انسان طی پانزده مرحله به شرح ذیل می‌باشد

مرحله اول: آفرینش انسان از خاک (تراب- طین)

طبق یافته‌های علوم تجربی دو نظریه در این‌باره ارائه شده است که آیاتی از قرآن هم مؤید این دو نظریه می‌باشند.
«هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ...» (غافر/ 67)
اوست خدایی که شما را از خاک آفرید.
الف) همه انسانها از نطفه‌ای آفریده شده‌اند که مواد اولیه آن از غذاها و غذاها از خاک به وجود آمده‌اند.
ص: 448
(تراب: خاک و خود زمین)
«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ» (مؤمنون/ 12)
همانا آدمی را از گل خالص آفریدیم
ب) فقط حضرت آدم از خاک آفریده‌شده و بقیه انسانها از نطفه آفریده شده‌اند اما می‌توان گفت انسانها با واسطه آدم از خاک آفریده شدند (طین: خاکی که با آب مخلوط شده)
البته بدون شک، قسمت قابل توجهی از بدن انسان را «آب» و قسمتی را «اکسیژن» و «کربن» تشکیل می‌دهند که از خاک گرفته نشده‌اند ولی از آنجا که ستون اصلی تمام اعضای بدن را موادی که از خاک گرفته‌شده تشکیل می‌دهد، این تعبیر کاملا صحیح است که «انسان از خاک است»

مرحله دوم: آفرینش انسان از آب (ماء: ماء دافق- ماء مهین)

در این مورد دو دیدگاه در بین دانشمندان وجود دارد:
الف) مقصود از خلقت انسان از آب این است که مقدار زیادی آب در بدن انسان وجود دارد و آب بیشترین ماده تشکیل‌دهنده بدن است.
ب) مقصود از خلقت انسان از آب این است که انسان از نطفه و منی آفریده شده است.
«وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‌ءٍ» (انبیاء/ 30)
استاد مکارم شیرازی در تفسیر این آیه دو احتمال را مطرح می‌کنند:
1- حیات همه موجودات زنده- اعم از گیاهان و حیوانات- به آب بستگی دارد.
2- اینکه ماء در اینجا اشاره به آب نطفه است که موجودات زنده معمولا از آن بوجود می‌آیند.
«وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً» (فرقان/ 54)
و اوست خدایی که انسان را از آب آفرید
استاد مصباح یزدی در تفسیر این آیه می‌فرمایند:
ص: 449
می‌توان گفت منظور از ماء، همان آب معروف است. ولی در عین حال ماء در اصطلاح قرآن منحصر به همان ماده مرکب از اکسیژن و هیدروژن نیست بلکه اصطلاحی است با گستره وسیع که شامل نطفه هم می‌شود.
«فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ* خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ* یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ» (طارق/ 7- 5)
پس باید انسان بنگرد که از چه چیزی خلق شده است. انسان از آبی جهنده آفریده شد. آبی که از میان صلب و ترائب بیرون می‌آید
در اینجا مراد از «ماء دافق» همان منی مرد است که به صورت جهنده از او خارج می‌شود. بین صلب و ترائب منظور بین پشت و جلوی مرد (منظور محل آلت تناسلی) است که با معنای ماء و افق هم هماهنگی دارد. نکته‌ای که در اینجا مطرح است این است که قرآن کریم در اوج فصاحت، بلاغت و ادب بیان‌شده که ادب آن در بیان مطالب جنسی کاملا روشن است و به جای صراحت در بیان آلت تناسلی، تعبیر «مِنْ بَیْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ» استفاده شده است.

مرحله سوم: آفرینش انسان از منی (نطفه من منی)

«وَ أَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی مِنْ نُطْفَةٍ إِذا تُمْنی (نجم/ 45 و 46)
و هم اوست که دو نوع می‌آفریند: نر و ماده از نطفه‌ای چون فرو ریخته شود.
منی از نظر پزشکی به مایعی گفته می‌شود که از مردان در هنگام انزال خارج می‌شود، یعنی همان نطفه‌ای است که در رحم زن ریخته می‌شود و بعد از لقاح، موجود زنده‌ای پدید می‌آید.
«أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنی (قیامت/ 37)
مگر او قبلا نطفه‌ای از منی نبود که ریخته شود؟

مرحله چهارم: خلقت انسان از نطفه (نطفه امشاج)

نطفه در لغت به‌معنای سیلان ضعیف چیزی است. پس به منی زن و مرد که برای لقاح و تشکیل جنین خارج می‌شود، به جهت سیلان آنها، نطفه گویند.
ص: 450
مجموعه مقالات قرآن و طب ج‌4 499
نکات علمی زیادی در مورد اسپرم و اوول وجود دارد که با پیشرفت علم جنین‌شناسی پرده از اسرار آن برداشته شد و از جمله اشاره شده که نطفه زن دارای الکتریسیته مثبت و اسپرم دارای الکتریسیته منفی است و لذا به سوی هم کشیده می‌شوند.
«إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلِیهِ» (انسان/ 2)
ما انسان را از نطفه‌ای آمیخته آفریدیم تا او را بیازمائیم.
در قرآن بیشتر از نطفه آمیخته سخن به میان آمده که به‌معنای مخلوطی از عناصر تشکیل دهنده منی و یا مخلوطی از نطفه زن و مرد می‌باشد و یکی از شگفتی‌های علمی قرآن است.

مرحله پنجم: آفرینش انسان از علق (علقه)

تعبیر علق، 6 بار و در 5 آیه به صورتهای مختلف در قرآن به کار رفته است. این تعبیر به معنای خون بسته و چیز آویزان شده به کار می‌رود که قرآن آن را به زیبایی بیان نموده و منظور خون بسته‌شده آویزان به رحم می‌باشد.
«اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ* خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ» (علق/ 1 و 2)
بخوان به نام پروردگارت که آفرید، انسان را از علق آفرید.
«أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنی ثُمَّ کانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّی» (قیامت/ 37 و 78)
مگر او قبلأ نطفه‌ای نبود که ریخته می‌شود؟ پس علقه شد و خدا او را شکل داد و درست کرد؟
از نظر علمی علق، همان خون بسته‌ای است که از ترکیب اسپرم مرد با اوون زن حاصل می‌شود و به صورت یک توده سلولی در دیواره رحم به صورت آویزان جای می‌گیرد.

مرحله ششم: آفرینش انسان از مضغه (مضغه)

از کلمه مغضه، در دو آیه و سه بار در قرآن سخن به میان آمده است. این کلمه به‌معنای گوشت جویده آمده است.
«فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً» (مؤمنون/ 14)
پس آن علقه را به صورت مضغه گردانیدیم و آنگاه مضغه را استخوانهایی ساختیم.
ص: 451
اسرار علمی بیان می‌کنند که انسان در این مرحله همانند گوشت جویده شده است که این مرحله از هفته سوم بارداری تا ماه سوم بارداری می‌باشد که دوره تمایز لایه‌های زاینده است و این مضغه حالات و مراحل گوناگونی را طی می‌کند.
«ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَیِّنَ لَکُمْ» (حج/ 5)
پس از علقه، آنگاه از مضغه دارای خلقت کامل و احیانا خلقت ناقص تا قدرت خود را بر شما روشن گردانیم.
دکتر قرقوز و دکتر دیاب در تشریح این مرحله بیان می‌کنند که جنین در حالت مضغه دو مرحله عمده را پشت سر می‌گذارند.
اول: مرحله مضغه نامتمایز (غیر مخلقه) که تا پایان هفته چهارم ادامه دارد و هیچ‌گونه تمایزی در اعضاء بدن وجود ندارد.
دوم: مرحله مضغه متمایز (مخلقه) که از ابتدای هفته پنج شروه می‌شود که در آن تمایز لایه‌های زاینده و تغییر شکل و حرکت سلول‌های آنها شروع می‌شود.
خداوند در قرآن هرکدام از این لایه‌ها را مسئول تشکیل یکی از اندام‌ها یا دستگاه‌های بدن معرفی کرده است.

مرحله هفتم: تصویر و تسویه انسان (تنظیم و تصویر و شکل‌گیری)

«ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَیِّنَ لَکُمْ» (آل عمران/ 6)
«اوست کسی که شما را آن‌گونه که می‌خواهد در رحم‌ها صورتگری می‌کند»
«الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی» (اعلی/ 2)
همان که آفرید و هماهنگی بخشید
«هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی (حشر/ 24)
اوست خدای خالق نوساز صورتگر که بهترین نام‌ها و صفات از آن اوست.
مرحوم طبرسی در مورد این آیات بیان می‌کنند که تسویه خلق و صورت و اعضاء باطنی و ظاهری در شکم مادر مقصود است. در مجموع از این آیات می‌توان نتیجه گرفت که
ص: 452
خداوند در قرآن کریم چند مرحله را تحت عنوان (تسویه- تصویر) بیان می‌کند که این مرحله پس از انعقاد نطفه و علقه و احتمالا مضغه است. در این مرحله اعتدال، تکمیل و تنظیم اعضاء پیکر جنین و برطرف کردن عیوب آنها و نیز صورتگری آن انجام می‌پذیرد.

مرحله هشتم: شکل‌گیری استخوانها (عظاما)

«فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً» (مؤمنون/ 14)
و آنگاه مضغه را استخوانهایی ساختیم.

مرحله نهم: پوشاندن گوشت بر استخوانها (فگسونا العظام لحمأ)

«فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً» (مؤمنون/ 14)
و آنگاه مضغه را استخوانهایی ساختیم، بعد استخوانها را با گوشتی پوشاندیم.
از نظر علم پزشکی گفته می‌شود که جنین بعد از آنکه مرحله علقه و مضغه را پشت سر گذاشت، بعضی سلولهایش تبدیل به سلول‌های استخوانی می‌شود. بعد از آن تدریجا عضلات و گوشت روی آن را می‌پوشاند. بنابراین، این آیه یک معجزه علمی است که پرده از روی این مسئله که در آن زمان بر هیچ‌کس روشن نبود، برمی‌دارد. زیرا قرآن نمی‌گوید:
ما مضغه را تبدیل به استخوان و گوشت کردیم، بلکه می‌گوید: ما مضغه را تبدیل به استخوان کردیم و به استخوانها لباس گوشت پوشاندیم.

مرحله دهم: آفرینش جنس جنین (مذکر یا مؤنث)

«ثُمَّ کانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّی* فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی (قیامت/ 38 و 39)
پس علقه شد و خدایش شکل داد و درست کرد. و از آن، دو جنس نر و ماده را قرار داد.
برخی از منابع معتبر پزشکی نیز تصریح کرده‌اند که: در طی سومین ماه صورت جنین بیشتر شکل صورت انسان به خود می‌گیرد ... اعضاء تناسلی خارجی به آن حد تکامل یافته که در دوازدهمین هفته جنس جنین را با امتحان وضع ظاهری می‌توان مشخص ساخت.
ص: 453
قرآن مرحله خلقت جنس جنین را پس از مرحله تسویه قرار داده است و این همان زمانی است که مرحله مضغه و تسویه در سه ماهگی تمام می‌شود و جنس جنین از نظر پزشکی قابل تشخیص است. یعنی رتبه تعیین جنسیت در مراحل مختلف انسان در قرآن کریم و علم جنین‌شناسی کاملا منطبق با یکدیگر است.
«وَ أَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی مِنْ نُطْفَةٍ إِذا تُمْنی (نجم/ 45 و 46)
و هم اوست که دو نوع می‌آفریند: نر و ماده از نطفه‌ای چون فرو ریخته شود.

مرحله یازدهم: آفرینش روح (دمیدن جان در جنین)

«ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ» (سجده/ 9)
آنکه او را درست اندام کرد و از روح خویش در او دمید.
«فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ» (مومنون/ 14)
بعد استخوانها را با گوشتی پوشاندیم. آنگاه جنین را در آفرینشی دیگر پدید آوردیم.
از آیات قرآن برمی‌آید که پس از مرحله تسویه و تنظیم و تعادل اعضای بدن انسان در رحم مادر مرحله دیگری به نام «نفخ روح» وجود دارد. یعنی روحی بزرگ و شریف در انسان دمیده می‌شود که حقیقت آن بر ما معلوم نیست.

مرحله دوازدهم: تولد طفل (نخرجکم طفلا)

«وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً» (نحل/ 78)
و خدا شما را از شکم مادرانتان خارج ساخت درحالی‌که چیزی نمی‌دانستید
استاد مکارم شیرازی می‌نویسند: خداوند بیرون فرستادن جنین از رحم را به خودش نسبت می‌دهد و این تعبیر اهمیت مسئله تولد را که امروز دانشمندان بر آن پی برده‌اند روشن می‌سازد.
از نظر علمی دگرگونی‌های عجیب لحظه تولد شامل موارد زیر می‌باشد:
الف) دگرگون شدن سیستم گردش خون ب) به کار افتادن ریه نوزاد ج) بسته شدن بند ناف و خشکیدن و افتادن آن د) به کار افتادن دهان و معده و روده نوزاد
ص: 454

مرحله سیزدهم: بلوغ‌

قرآن این مرحله را به‌عنوان مرحله متمایز عرصه زندگی انسان یاد می‌کند.
«ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ» (غافر/ 67)
آنگاه شما را به صورت کودکی برمی‌آورد تا به کمال قوت خود برسید.
در این آیه بلوغ اشد هم بیان شده است که استاد مکارم شیرازی، آن را به معنی رسیدن به حد رشد و بلوغ و کمال جسم و عقل دانسته‌اند. از نظر شریعت بلوغ حدّی از سن است که پس از آن انسان مکلف به تکالیف الهی است. بلوغ به 3 نشانه شناخته می‌شود: اول رویش موی خشن برعانه و دوم خروج منی و سوم به کامل شدن پانزده سال قمری.
در سوره‌های حج و غافر مرحله بلوغ اشد، به‌عنوان مرحله قوت در همه قوای جسمانی و نفسانی بیان شده است.

مرحله چهاردهم: مرحله کهنسالی (پیری)

«اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفاً وَ شَیْبَةً» (روم/ 54)
خداست آن‌کسی‌که شما را ابتدا ناتوان آفرید، آنگاه پس از ناتوانی قوت بخشید، پس بعد از قوت، ناتوانی و پیری داد.
پست‌ترین مرحله یا پیری، آخرین مرحله از مراحل زندگی انسان است. از نظر علمی در سن پیری به خاطر تجمع اندک اندک مواد زائد در بدن و همینطور غلبه تخریب سلولها بر نوسازی آنها، بدن کم‌کم دچار ضعف می‌شود که این ضعف و کاستی در آیات متعددی از قرآن هم به زیبایی بیان شده است.
«وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ فَلا یَعْقِلُونَ» (یس/ 68)
و هرکه را عمر دراز دهیم، او را در خلقت دچار افت می‌کنیم (در خلقتش بکاستیم)، آیا نمی‌اندیشید؟

مرحله پانزدهم: مرگ‌

قرآن کریم مرگ را واپسین مرحله زندگی انسان معرفی می‌کند و می‌فرماید:
ص: 455
«ثُمَّ لِتَکُونُوا شُیُوخاً وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّی مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلًا مُسَمًّی وَ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» (غافر/ 67)
و تا سالمند شوید و از میان شما کسی است که مرگ پیش رس می‌یابد و تا بالاخره به مدتی که مقدر است برسید و امید که در اندیشه فرو روید. از نظر علمی، مرگ موجودات زنده ضرورتی است لازم برای توالی نسلها وگرنه اگر زندگی و حیات همین نسل موجود دست نخورده باقی بماند، پس از مدت کوتاهی دیگر مجال ظهور نسل‌های بعد وجود نخواهد داشت. قرآن کریم هم در آیات متعدد حتمیت مرگ را بیان نموده من جمله:
«کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ» (انبیاء/ 35)
هر جانداری چشنده مرگ است.
«أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ» (نساء/ 78)
هرکجا باشید شما را مرگ درمی‌یابد، هرچند در برج‌های استوار باشید.
وجود مرگ و قطعی بودن آن و نامشخص بودن زمان و مکان آن، مواردی است که در قرآن آمده و علم نیز به آن دسته یافته است.
نتایج: ما مراحل خلقت انسان تا مرگ را طی پانزده مرحله مورد بررسی قرار دادیم و با توجه به مطالب علمی و تفسیر آیات مورد بحث به این نتیجه رسیدیم که هرکدام از این مراحل و انطباق آنها با یافته‌های علوم تجربی اعجاب انسان را برمی‌انگیزد و عظمت قرآن را نشان می‌دهد.
علاوه بر اینکه هرکدام از این مراحل نشان‌دهنده عظمت علمی قرآن می‌باشد، وقتی به طور کلی آیات را بررسی می‌کنیم، اعجاز شگفت‌آور این کتاب آسمانی آشکار می‌گردد چرا که هرکدام از مراحل از نظر علمی بر همگان آشکار است. اما این نظم و ترتیب و دقت در بیان مراحل در عصر نزول بسیار اعجاب‌انگیز می‌باشد.
این کتاب الهی با اتصال به منبع غیب عظمت خلقت انسان را به اثبات می‌رساند و بهترین مهر تایید بر مطالبی است که روز به روز توسط اندیشمندان کشف می‌گردد.
ص: 456
قطعا با توجه به پیشرفت بیولوژی و علوم مولکولی در آینده شاهد روشن شدن جنبه‌های اعجاز بیشتری از قرآن خواهیم بود.
پیشنهادها: مناظره با ادیان و مکاتب مخالف و موافق در مورد فلسفه خلقت
1- اضافه نمودن بررسی جنبه‌های اعجاز قرآن از دیدگاه علوم بیولوژی به‌عنوان واحد درسی دانشگاهی در آموزش عالی
2- انجام طرح‌های پژوهشی جهت انطباق دادن یافته‌های نوین علمی با کلام خدا
تقدیر و تشکر: در آخر از کمک‌های بی‌شائبه پرسنل محترم سازمان‌های ذیل تقدیر می‌نمایم:
1- مجتمع فرهنگی جنوب شرق یزد- کتابخانه حضرت امام علی «ع»
2- واحد اطلاعات و آمار و کتابخانه مؤسسه قرآنی ولایت عشق یزد
از محضر الهی به سبب همه قصورها و کندی و نقص در عمل و خلل در نیت غفران و عفو می‌طلبیم و استغفار می‌کنیم. (فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُجِیبٌ هود/ 61) و از درگاه ربوبیش می‌خواهیم این توفیق را تا پایان عمر از ما نگیرد. ربنا و تقبل دعا.

منابع‌

1- قرآن کریم
2- تفسیر المیزان
3- خمینی، امام روح ا ...، 1390 ق، تحریر الوسیله، جلد 2 و 25
4- ترجمه دکتر مسلم بهادری و دکتر عباس مشکور، رویان‌شناسی پزشکی لانگمن، تجدیدنظر ششم.
6- مکارم شیرازی 1373 ش، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ، بیست و ششم (26 ج)- ترجمه مرحوم محمد دشتی، نهج البلاغه
7- دکتر دیاب و دکتر قرقوز، طب در قرآن
8- دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، 1386، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، جلد دوم.
ص: 457
9- ترجمه و تألیف دکتر محمد رضا نوری دلویی، اصول ژنتیک پزشکی امری
10- سایت‌WWW .Ghoran .news
11- سایت‌WWW .sid .ir
ص: 458

خلقت انسان در قرآن‌

اشاره

هما هنرور «1»

چکیده‌

ما با توجه به تعالیم آسمانی قرآن کریم و الطاف خاصه الهی، درمی‌یابیم که هستی و همه عناصر موجود در آن نشان از علم و عدل و حکمت و رحمت و محبت بی‌نهایت آفریدگار دارد.
هدف این است که خاک مرده در دایره تکامل قرار گرفته و از دل آن موجودی لایق خلافت خدا که بتواند زیر نظر خدا و به اذن خدا کار خدایی انجام دهد به وجود آید و منشاء تحولات عظیم در زمین شود و سر به فلک نهاده از ملائک برتر شود.

بحث:

توجه به دلایل خلقت جهان و انسان و بعثت ائمه، به ما می‌فهماند که انسان به بندگی و عبادت خدای بی‌نیاز، نیازمند و محتاج است. پس اساس آفرینش انسان از سوی خدا، اراده عالمانه و حکیمانه و رحیمانه و عاشقانه اوست نه نیازش به عبادت مشتی خاک متحرک بدون توجه به کنه عبادت شونده.

نتیجه‌گیری:

آیات موجود در قرآن در مورد خلقت انسان به چهار دسته تقسیم می‌شود:
1: مبدأ آفرینش انسان را به صورت آفرینش هر فرد بیان می‌کند.
2: به خلقت نخستین انسان توجه دارد.
3: مبدأ آفرینش هر فرد و خلقت نخستین را باهم مد نظر قرار می‌دهد.
4: به آفرینش حضرت آدم (ع) و چگونگی خلقت ایشان اشاره می‌نماید.

واژه‌های کلیدی:

الطاف خاصه الهی، مبدأ آفرینش، مراحل حیات
______________________________
(1). لیسانس الهیات. Email: honarvar. homa I yahoo. com ص: 459

مقدمه:

هدف از خلقت انسان چیست درحالی‌که خدا نیازی به عبادت بندگان ندارد؟
هستی و همه اجزایش، جهان و همه عناصرش و آنچه در این عرصه پهناور جریان دارد، نشان می‌دهد که آفریننده از علم و عدل و حکمت و رحمت و محبت بی‌نهایت برخوردار است، ذره ذره جهان هستی ترکیبی از علم و عدل و حکمت و رحمت و محبت است. اگر جلوه‌گری این اوصاف و اشراق این صفات و طلوع این واقعیات نبود، هستی با این نظام متقن و استوارش رخ نمی‌نمود. اگر دانش بی‌نهایت، و عدالت فراگیر و رحمت واسعه و محبت بی‌مرز نبود، چنین نظامی پدیدار نمی‌شد. ما با اندیشه سالم و خردورزی جامع، این اوصاف حمیده و صفات پسندیده را در همه جوانب هستی و ذره ذره یک موجود زنده جلوه گر می‌بینیم و به چون و چراهای خود خاتمه می‌دهیم. دانش بی‌نهایت، حکمت متقن، رحمت واسعه، محبت بی‌مرز، سراغ مشتی خاک مرده آمده و آن را تبدیل به نطفه، سپس علقه، سپس مضغه، سپس جنین کرده و در تاریک خانه رحم به او صورت و سیرت و جسم و جان و عقل و خرد و روح و روان، مخ و مغز و عصب و پی و پوست و گوشت و خون و قلب و حالات باطنی عنایت کرده، سپس آن را پس از آماده شدن برای زندگی دیگر به دنیا منتقل کرده و راه رشد عقل و خرد را به رویش باز کرده تا از میان این خاک مرده که دانش و حکمت و رحمت و محبت به بدرقه‌اش آمده، پیامبران، امامان، دانشمندان، علما، نویسندگان، خدمتگزاران و .. به وجود آمدند و تحولات شگرفی در روی زمین ایجاد کردند.
هدف این بود که خاک مرده در دایره تکامل قرار گیرد و از دل آن موجودی لایق خلافت خدا که بتواند زیر نظر خدا و به اذن خدا کار خدایی انجام دهد به وجود آید و این تحولات عظیم را در زمین ایجاد کند و از آنجا که انسان در دو جهت مادی و معنوی و جسم و روح و ظاهر و باطن نیازمند و محتاج آفریده شده است، خدای حکیم همه امور مادی را برای پاسخ گویی به نیازهای مادی‌اش و همه امور معنوی را که شامل بعثت پیامبران و امامان و نزول وحی و ترسیم و طرح عبادات است، برای پاسخ‌گویی به نیازهای معنوی‌اش قرار داد تا با استفاده از ابزار مادی مانند غذا، پوشاک، مسکن و ... و با بهره‌گیری از امور معنوی
ص: 460
شخصیت الهی و انسانی خود را تحقق داده و در سایه حقایق معنوی به خاطر اینکه عبدی آفریده‌شده آخرتش را آباد نماید، باید گفت: انسان با همه وجود به عبادت و بندگی نسبت به خدای بی‌نیاز، نیازمند و محتاج است نه خدا به عبادت بندگان نیازمند است، پس اساس آفرینش انسان از سوی خدا اراده عالمانه و حکیمانه و رحیمانه و عاشقانه اوست نه نیازش به عبادت مشتی خاک متحرک بدون توجه به کنه عبادت‌شونده.

بحث:

اشاره

درباره‌ی آفرینش انسان، آیات قرآن، از جهاتی، اختلافاتی دارد. برخی از این آیات در مورد آفرینش نخستین انسان است. طبعا هنگامی که مبدا نخستین انسان روشن شد، مبدا وجود همه‌ی انسانهای دیگر نیز از جهت تاریخی روشن می‌شود. یعنی اگر بگوییم آدم از گل آفریده شده است، صحیح است که بگوییم همه‌ی انسانها از خاک آفریده شده‌اند.
برخی آیات تنها در مورد شخص حضرت آدم است و برخی دیگر ممکن است کلیت داشته باشد و در مورد همه‌ی انسانها بکار رود:
* «إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ* فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ» (حجر/ 28 و 29)
* «إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ* فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ» (ص/ 71 و 72)
کاملا روشن است که شخص خاص یعنی حضرت آدم منظور است زیرا در آنجا که ابلیس می‌گوید: «لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ» اگر همه‌ی انسانها منظور بودند، دیگر «ذُرِّیَّتَهُ» نمی‌گفت. همینطور است وقتی می‌فرماید:
* «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً» (بقره/ 30) انسان از چه آفریده شده است؟ هنگامی که قرآن، مبدا پیدایش انسان را ذکر می‌کند، یکجا می‌فرماید از آب خلق کردیم: «وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً» (فرقان/ 54)
جای دیگر می‌فرماید از آب جهنده: «خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ» (طارق/ 6) جایی دیگر از نطفه و ... ولی وقتی دقت کنیم می‌بینیم، اختلافی در بین نیست: نطفه و ماء دافق و ماء، همه «آب» است و قابل جمعند و هریک از جهتی اطلاق شده است. می‌توان گفت که: «ماء» در این موارد، به
ص: 461
معنای مایع است. از لحاظی دیگر، می‌توان گفت: منظور از ماء، همان آب معروف است و اگر می‌گوید انسان از آب آفریده شده است بنا بر آنست که:
* «وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‌ءٍ» (انبیاء/ 30)
چیزی که بیشتر منشأ توهم اختلاف می‌شود، تعبیرات: تراب، طین، حما مسنون، صلصال و امثال آنهاست می‌گوییم: این تعبیرات هم، قابل جمع است: خاک با افزودن آب «طین» (گل) می‌شود، وقتی آبش کم شود و خشک گردد «صلصال» می‌گردد و به گل و لای کنار جوی و دریا «حما» اطلاق می‌شود وقتی چسبنده باشد:
* «طِینٍ لازِبٍ» (صافات/ 11) نام دارد و همه‌ی اینها از «تراب» است.
انسان نخستین تنها از تراب یا طین خلق شده است ولی انسانهای مراحل بعدی از نطفه آفریده شده‌اند. پس به سایر انسان‌ها نیز به لحاظ مبدا می‌توان گفت از تراب و به لحاظ مبدا قریب، از نطفه، آفریده شده‌اند